تغذیه با شیر مادر؛ کودک سالم‌تر

دکتر شهلا نوری
مدیر سلامت جمعیت و خانواده معاونت بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی ابن‌سینا



10 تا 16 مردادماه هفته جهانی شیر مادر نامگذاری شده است. هر سال در این هفته برنامه‌های متنوعی در زمینه سیاست ملی ترویج تغذیه با شیر مادر به اجرا درمی‌آید. شعار هفته جهانی شیر مادر در سال جاری «توانمندسازی والدین، تقویت تغذیه با شیر مادر، حال و آینده» اعلام شده است. 

امروزه ترویج تغذیه با شیر مادر به عنوان راهبردی برای توسعه پایدار و جزئی از اقدام جهانی برای پایان دادن به سوءتغذیه است. افزایش میزان‌ تغذیه انحصاری با شیر مادر و تداوم شیردهی فقط می‌تواند با هماهنگی و همکاری در همه بخش‌ها و نسل‌ها حاصل شود. 

تحقیقات نشان می‌دهد تغذیه با شیر مادر در رشد و تکامل مطلوب کودکان و سلامتی جامعه تاثیر بسزایی دارد. تغذیه انحصاری با شیر مادر در 6 ماه اول عمر نوزاد فواید بی‌نظیری دارد. شروع تغذیه با شیر مادر در ساعات اولیه تولد، تغذیه انحصاری با شیر مادر در 6 ماه اول و تداوم شیردهی به مدت 2 سال روش بی‌نظیر تغذیه و پرورش شیرخواران در سرتاسر جهان است. 

اگر همه نوزادان بلافاصله پس از تولد در تماس پوست با پوست با مادران قرار گیرند، حداقل به مدت 6 ماه فقط از شیر مادر تغذیه شوند و تا 2 سالگی در کنار شیر مادر غذاهای کمکی سالم و مناسب استفاده کنند، در جهان 13 تا 20 درصد مرگ‌ومیر کودکان زیر 5 سال کاهش پیدا می‌کند. 

تماس پوست با پوست نوزاد را گرم می‌کند و مانع سرد شدن بدنش می‌شود، مایه آرامش روانی مادر و نوزاد، تقویت پیوند عاطفی بین مادر و کودک و سبب برقراری تعادل روانی در سال‌های بعد زندگی کودک است. تماس پوست با پوست باعث تداوم شیردهی و تنفس می‌شود و ضربان قلب نوزاد را تنظیم می‌کند. 

انتقال باکتری‌های مفید بدن مادر به نوزاد از راه شیردهی سیستم ایمنی بدن نوزاد را تقویت می‌کند و سبب کاهش آلرژی می‌شود و به نوزاد اجازه می‌دهد به دنبال سینه مادر بگردد و خودش شروع به تغذیه کند. 


توصیه به تغذیه با شیر مادر در کتاب‌های آسمانی 

شیر مادر مائده پروردگار عالم به انسان است و مزایای بی‌نظیر و بدون جانشین دارد و به همین دلیل در کاهش مرگ‌ومیر کودکان و افزایش سلامت آنها بسیار موثر است.

در قرآن کریم و سایر کتاب‌های آسمانی بر تغذیه با شیر مادر تأکید شده است. مدت‌زمان تغذیه با شیر مادر 2 سال (حداقل 21 ماه) تعیین شده است و در برخی احادیث اسلامی نیز شیر دادن کمتر از 21 ماه ستم به کودک محسوب می‌شود.

حضرت رسول اکرم (ص) فرموده‌اند: برای شیرخوار هیچ شیری بهتر از شیر مادرش نیست. تغذیه با شیر مادر برای رشد و تکامل شیرخوار حیاتی است و همچنین تاثیر بسزایی در سلامت مادران دارد. 

توصیه سازمان جهانی بهداشت و یونیسف عبارت است از شروع تغذیه از سینه در ساعت اول زندگی (تغذیه انحصاری با شیر مادر به مدت ۶ ماه روش مطلوب تغذیه شیرخواران است). تغذیه انحصاری با شیر مادر یعنی شیرخوار شیر مادر را بدون هیچ نوع غذا یا نوشیدنی حتی آب دریافت کند. تغذیه با شیر مادر به طور مکرر برحسب میل و تقاضای شیرخوار، استفاده‌ نکردن از بطری، سرشیشه و بعد از ۶ ماهگی تداوم تغذیه با شیر مادر تا 2 سال به همراه غذای کمکی. 

کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند دارای ضریب هوشی بالاتر، تکلم روان‌تر، ارتباط عاطفی قوی‌تر با مادر و تربیت‌پذیری بهتر هستند. در کودکانی که با شیر مادر تغذیه شده‌اند بیماری‌های اسهالی، عفونت‌های تنفسی، عفونت ادراری، آلرژی و آسم، پوسیدگی دندان، سوءتغذیه و چاقی، بیماری‌های بدخیم و سرطان کمتر دیده می‌شود.

ترکیب شیر مادرانی که نوزاد نارس دارند با بقیه مادران متفاوت است. بهترین تغذیه برای نوزادان نارس شیر مادر خودشان است که باعث تقویت سیستم ایمنی بدن آنها می‌شود و این نوزادان زودتر از بیمارستان مرخص می‌شوند و در سنین بزرگسالی نیز از ضریب هوشی بالاتری برخوردار خواهند شد. 

تغذیه با شیر مادر یک غذای طبیعی و تجدید‌پذیر است که بدون آلودگی، بسته‌بندی و مواد زائد تولید می‌شود. ترکیب شیر مادر بر حسب سن شیرخوار و تغییر نیازهای او حتی در هر وعده تغییر می‌کند.

در هنگام بیماری مادر ترکیب شیر تغییر کرده و به دفاع کودک علیه بیماری‌ها کمک می‌کند. در مادرانی که شیرخوارشان را با شیر خود تغذیه می‌کنند سرطان‌های سینه، تخمدان، دهانه رحم و نیز پوکی استخوان، سنگ کیسه صفرا، دیابت و بیماری‌های قلبی و عروقی کمتر است. 


نشانه‌های کفایت شیر مادر 

بهترین راه برای اطمینان از کافی بودن شیر مادر افزایش وزن شیرخوار است. نوزادان در روزهای اول تولد ممکن است ۷ تا ۱۰ درصد وزن تولدشان را از دست بدهند. اگر این کاهش وزن بدون علائم کم‌آبی و بیماری باشد و نوزاد به خوبی شیر دریافت کند، طبیعی است و معمولا نوزاد تا ۱۰ یا ۱۴ روزگی به وزن بدو تولد خود می‌رسد. 

شیرخواران در ۲ تا ۳ ماهگی بیشترین وزن‌گیری را دارند و از آن به بعد رشد شیرخواران آهسته‌تر خواهد شد. شیرخواران تا پایان پنج‌ماهگی به دو برابر و تا یک‌سالگی به سه برابر وزن بدو تولد خود خواهند رسید.

دفعات دفع ادرار و مدفوع نوزادان در روز اول یک بار یا بیشتر، در روز دوم حداقل دو بار یا بیشتر و روز سوم حداقل سه بار یا بیشتر خواهد بود. از روز پنجم به بعد ۶ تا ۸ بار دفع ادرار و مدفوع در روز نشان‌دهنده کافی بودن شیر مادر است. از یک ماهگی به بعد شیرخوار ممکن است هر 2 تا 3 روز دفع مدفوع داشته باشد. 


مزایای اقتصادی ـ اجتماعی شیر مادر 

1. هزینه خرید شیر خشک برای شیرخواران محروم از شیر مادر چندین برابر میزان هزینه‌ای است که مادر برای تغذیه صحیح خود و شیردهی موفق نیاز دارد. 

2. کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند به دلیل کمتر بیمار شدن، هزینه درمان کمتری نیز به خانواده تحمیل می‌کنند. 

3. در بیمارستان‌هایی که از شیوه مراقبت هم‌اتاقی مادر و نوزاد استفاده می‌شود، میزان بروز عفونت و همه‌گیر شدن آن بین نوزادان به مراتب کمتر است و طبق محاسبات دقیق، هزینه بیمارستان‌ها و نیروی انسانی مورد نیاز نیز کاهش می‌یابد. 

4. تغذیه شیرخوار با شیر مادر علاوه بر کمک به رشد و تکامل مناسب نسل آینده، از خروج مقادیر هنگفتی ارز به خارج از کشور برای ورود شیر خشک نیز جلوگیری می‌کند و از این طریق باعث توسعه اقتصادی کشور می‌شود. 


حمایت از مادران در دوران شیردهی 

همه اقشار جامعه از جمله خانواده، همسر، دوستان، کارکنان بهداشتی درمانی، مدیران و قانون‌گذاران در حمایت از مادران شیرده نقش دارند. اعضای خانواده می‌توانند مادر را در انجام کارها و مراقبت از کودکان دیگر کمک کنند و در تشویق مادر به شیردهی نقش مهمی داشته باشند. 

در جامعه می‌توان با ایجاد فضاهای حمایتی نظیر اتاق تغذیه با شیر مادر در فرودگاه‌ها، ترمینال‌ها، مکان‌های عمومی و پارک‌ها از مادران شیرده حمایت کرد تا بتوانند با آرامش در هر زمانی و در هر جایی به کودک خود شیر دهند. با انجام شیردهی سلامت مادر، کودک و خانواده تامین می‌شود و در نهایت فواید آن به جامعه، سیستم سلامت و بیمه‌ها منتقل خواهد شد.