جنگل هیرکانی چگونه از فهرست جهانی خط می‌خورد؟

علی قمی‌اویلی/رئیس گروه میراث‌طبیعی سازمان میراث

جنگل‌های هیرکانی نواری سبز به طول 850کیلومتر و مساحت یک‌میلیون و 850 هزار هکتار را شامل می‌شود که سواحل جنوبی دریای خزر را پوشانده است. نام این جنگل‌ها از نام قدیم «گرگان» که در گذشته «هیرکان» خوانده می‌شد و به‌معنای «سرزمین گرگ‌ها» است، گرفته شده است. منطقه‌ جنگلی هیرکانی در کرانه جنوبی دریای خزر و شمال رشته‌کوه‌های البرز واقع شده که غنا و تنوع زیستی، گونه‌های بومی نادر و منحصر به فرد گیاهی و جانوری و زیبایی حیرت‌انگیز طبیعی‌اش چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند. این جنگل‌ها باقیمانده جنگل‌های پهن‌برگ خزان‌کننده از 25تا 50میلیون سال پیش هستند. مرز درختی در جنگل‌های هیرکانی از 28متر تا 2500و 2800متر از سطح دریاست.
بسیاری از گونه‌های گیاهی موجود در این جنگل‌ها امروزه به‌صورت فسیل در اروپا یافت شده و به همین دلیل از این جنگل‌ها به‌عنوان «فسیل زنده»یا «موزه طبیعی» یاد می‌شود. در پایان عصر یخبندان با از بین رفتن جنگل‌های اروپا و آمریکا به‌دلیل سرمای بسیار زیاد، جنگل‌های هیرکانی ایران به‌دلیل وجود اقلیم معتدل ناشی از وجود دریای خزر و رشته کوه‌های البرز به حیات خود ادامه دادند و پس از اتمام دوره یخبندان گونه‌های گیاهی از این جنگل‌ها به اروپا و شمال آمریکا گسترش یافت. به همین دلیل است که از جنگل‌های‌ هیرکانی به‌عنوان «مادر جنگل‌های جوان اروپا و شمال آمریکا» یاد می‌شود.
از گونه‌های درختی منحصر به‌فرد جنگل‌های هیرکانی می‌توان به‌گونه انجیلی اشاره کرد که با رنگ‌های خاص طبیعی خود در پاییز، جلوه‌ای خاص به این جنگل‌های بی‌نظیر می‌بخشد. تنها منطقه پراکنش طبیعی گونه انجیلی نیز سواحل جنوبی دریای خزر است.
جنگل‌های هیرکانی قلمرو پستانداران بزرگی همچون ببر مازندران بود که به‌دلیل شکار بیش از حد و از بین رفتن زیستگاه، نسل این‌گونه منقرض شد. امروزه اما پستانداران مهمی که البته در فهرست در معرض خطر اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت قرار دارند همچون پلنگ، کل و بز و گربه‌وحشی، جنگل‌های هیرکانی را به‌عنوان زیستگاه خود در اختیار دارند. گونه پلنگ موجود در جنگل‌های هیرکانی نیز بزرگ‌ترین زیرگونه از این جنس است که ایران بیشترین جمعیت  این‌گونه را در جهان در دل جنگل‌های هیرکانی خود دارد. پارک جنگلی گلستان و منطقه البرز مرکزی یکی از بهترین زیستگاه‌های پلنگ در ایران است. جنگل‌های هیرکانی بیش از 3هزار گونه از گیاهان آوندی، حدود 180گونه پرنده، 31گونه خزنده و حدود 40درصد از دوزیستان ایران را نیز در خود جای داده که با توجه به مساحت اندک این جنگل‌ها نسبت به سطح کل کشور، از تنوع زیستی بی‌نظیری برخوردار است.
ثبت جنگل‌های هیرکانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به یکی از اولویت‌های ایران تبدیل و در سال 2017به یونسکو ارسال شد. در سال 2018نیز ارزیابی میدانی ارزیابان یونسکو از سایت‌های پیشنهادی انجام شد و در سال 2019نیز به ثبت جهانی رسید. در مجموع تعداد 12سایت در 3 استان گیلان، مازندران، گلستان و سمنان با همکاری سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری، سازمان محیط‌زیست، سازمان جنگل‌ها و مراتع و دانشگاه تربیت مدرس و بنیاد سوکوی آلمان برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو پیشنهاد شد که در مجموع 306613هزار هکتار به‌عنوان عرصه و حریم از جنگل‌های هیرکانی یا حدود 7درصد از آن را شامل می‌شد. سایت‌های ثبت شده در فهرست میراث جهانی نیز شامل پارک جنگلی گلستان، منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما، جنگل ابر و افراتخته در استان گلستان، منطقه حفاظت‌شده بولا، الیمستان، واز، کجور، چهارباغ و خشکه‌داران در استان مازندران و مناطق حفاظت شده سیاهرود رودبار، گشت رودخان و لیسار در استان گیلان است. به‌دلیل تخریب و بهره‌برداری از جنگل، وجود روستاها و توسعه شهرها و همچنین شیوه مدیریت در جنگل‌های هیرکانی، تمامی این جنگل‌ها قابلیت ثبت در فهرست میراث جهانی را نیافت؛ بنابراین تصمیم نهایی انتخاب سایت‌هایی از شرق تا غرب و از ساحل دریا تا ارتفاعات بود که نشان‌دهنده تصویری کامل از تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری، گرادیان اکولوژیکی و بیولوژیکی و توپوگرافی باشد؛ پس در سایت‌های انتخابی شرقی‌ترین سایت یعنی سایت گلستان کم‌بارش‌ترین و غربی‌ترین و شمالی‌ترین سایت یعنی سایت لیسار پربارش‌ترین سایت ثبت شده است. خشکه‌داران به‌عنوان کم‌ارتفاع‌ترین سایت و سایت چهارباغ نیز مرتفع‌ترین سایت ثبت شده در فهرست یونسکو به شمار می‌رود. این سایت‌ها تنوع ارتفاعی و بارشی و تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری موجود در جنگل‌های هیرکانی را پوشش می‌دهد و تصویر تمام‌نمای این جنگل‌های باستانی محسوب می‌شود.  به‌دلیل قوانین بسیار سختگیرانه یونسکو برای ثبت سایت‌های طبیعی، محدوده جنگل‌های هیرکانی برای ثبت جهانی به‌گونه‌ای انتخاب شد که خالی از سکونت یا سکونت دائم باشد. براین اساس هرگونه ساخت‌‌وساز، چرای دام، جاده‌سازی، شکار، برداشت درختان، برداشت گیاهان دارویی، تغییر و تبدیل و در کل هرگونه تخریب در محوطه‌های ثبت جهانی شده این جنگل‌ها ممنوع است. ایران همچنین موظف است به‌صورت سالانه گزارش‌های ادواری از سایت‌های ثبت جهانی شده جنگل‌های هیرکانی را به یونسکو ارسال کند و در صورت تخریب و عدم‌حفاظت صحیح، کاهش قابل توجه سطح و از بین رفتن ارزش‌های جهانی سایت‌های ثبت شده نیز یونسکو این اختیار را دارد که جنگل‌های هیرکانی را از فهرست میراث جهانی خارج کند.