آب
فرونشست دشت‌های بحرانی، نیازمند اعتبار آبخوان‌داری
انجام طرح‌های آبخوان‌داری و حفاظت از آبخوان‌ها احتمال فرونشست زمین را کاهش می‌دهد
الهام مصدقی‌راد/خبر‌نگار
سازمان نقشه‌برداری کشور که از سال‌جاری به‌عنوان تنها مرجع رسمی مطالعه نرخ فرونشست زمین اعلام شد، تاکنون اخبار متعددی از فرونشست در دشت‌های مختلف کشور و همچنین گسترش دامنه آن در بعضی مناطق شهری ازجمله تهران داده است؛ پدیده‌ای که به‌دلیل افزایش بی‌رویه و بدون برنامه مصرف آب و فشار بر آبخوان‌ها ایجاد شده و بخش‌های مختلفی از سطح زمین را از چند میلی‌متر تا چندمتر به پایین می‌کشد؛ پدیده‌ای که اگر برایش تدبیری اتخاذ نشود، در درازمدت لطمه‌های جبران‌ناپذیری بر فعالیت‌های کشاورزی، تاسیسات زیربنایی و زندگی مردم خواهد زد. ضرورت توجه به این موضوع به‌تازگی موجب ارسال نامه‌ای از طرف سازمان نقشه‌برداری به رئیس‌جمهور و همچنین نمایندگان مجلس و شوراهای برخی شهرها شده تا هشدارهای لازم به مسئولان اجرایی داده شود.
تخریب غیرقابل جبران آبخوان‌ها
روز گذشته یحیی جمور، معاون فنی سازمان نقشه‌برداری کشور اعلام کرد که خسارت اصلی فرونشست‌ها، زیر زمین و درواقع در آبخوان‌ها رخ خواهد داد. همان آبخوان‌هایی که طی سال‌ها به‌دلیل نبود مدیریت درست در مصرف و حفر متعدد چاه‌های مجاز و غیرمجاز، در معرض تهدید قرار گرفته و همچنان نیز همین روند را دنبال می‌کنند؛ سال گذشته شهرام کریمی، رئیس پیشین گنجینه ملی آب به همشهری گفت: فقط طی یک سال و نیم قبل 50هزار حلقه چاه به چاه‌های کشور اضافه شده و تعداد آنها را به حدود 900هزار حلقه رسانده است. او تأکید کرد که برداشت‌های بی‌رویه و افزایش چاه‌ها به وقوع فرونشست‌ها دامن خواهد زد.
اتفاقی که در آبخوان‌ها رخ خواهد داد این است که به‌دلیل برداشت بی‌رویه آب، میزان آب موجود در آبخوان‌ها کاهش یافته و همین اتفاق موجب جمع شدن خلل و فرج موجود در میان دانه‌های خاک و آبخوان می‌شود و به‌دنبال آن فرونشست رخ می‌دهد. با جمع شدن فضای خالی موجود در میان خاک که تا پیش از این، آب در آن ذخیره می‌شد، ظرفیت آبخوان کاهش یافته و اگر هم دوباره در معرض نفوذ آب قرار گیرد،
همانند گذشته نمی‌تواند همان میزان آب را در خود ذخیره کند و به‌عبارت دیگر، آبخوان‌ها تخریب می‌شوند؛ به همین دلیل در کنار تمامی اقداماتی که در حوزه آبخوان‌داری انجام می‌شود، آموزش و ترویج فرهنگ درست مصرف و کنترل برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی، نقش بسیار مهمی دارد تا نتیجه دیگر اقدامات را از هدف اصلی دور نکند.
امکان برداشت 700میلیون مترمکعب آب
سال گذشته به دستور مقام معظم رهبری، 200میلیون دلار از صندوق توسعه ملی برای اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در کشور اختصاص یافت.
اعتبار قابل‌توجهی که سازمان جنگل‌ها براساس اولویت، آن را به 649حوضه از حوضه‌های آبخیز کشور و وسعت 800هزار هکتار اختصاص داد. اقدامات مکانیکی، بیومکانیکی و مدیریتی در حوزه آبخوان‌داری مهم‌ترین اقدامات در پیشگیری از فرونشست زمین است.
هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور به همشهری می‌گوید: تاکنون 75درصد اعتبار مذکور تخصیص یافته و مابقی آن نیز به‌زودی اختصاص خواهد یافت. با وجود این، تمامی اقدامات درنظر گرفته شده در این طرح، تقریبا به‌صورت صد درصد به اتمام رسیده و حتی برخی استان‌ها با صرفه‌جویی تا 25درصد بیشتر از برنامه ابلاغ شده در این حوزه فعالیت کردند. اقداماتی که در حوزه کنترل سیلاب نقش مؤثری دارد و حتی تأثیرات خود را در استان‌های گرفتار شده در سیل نشان داده اما همچنان نیازمند تقویت و توسعه است تا تأثیرات مثبت خود را در حفظ و تقویت آبخوان‌ها و جلوگیری از فرونشست هم نشان دهد.
او به همشهری می‌گوید: عملیات آبخوان‌داری و آبخیزداری در مناطق کوهستانی و پرشیب تا 530مترمکعب در هکتار در سال، باعث نفوذ و ذخیره آب در آبخوان‌ها می‌شود. این اقدامات در دشت‌ها نیز هزار مترمکعب در هکتار سالانه، آب نفوذ خواهد داد که عدد بسیار خوبی است.
برآوردهای حجمی عملیات سال گذشته نیز نشان می‌دهد 754میلیون مترمکعب امکان پتانسیل استحصال آب و کاهش تبخیر آب ایجاد شده است. با وجود این اما هوشنگ جزی این میزان نفوذ و ذخیره آب در آبخوان‌ها را برای رفع بحران ایجاد شده کافی ندانسته و می‌گوید: «نزدیک به 11میلیارد مترمکعب آب در آبخوان‌ها کم داریم که با افزایش اعتبارات و اقدامات و همچنین مدیریت مصرف، این موضوع باید کنترل شود اما اقدامات انجام شده و در حال اجرا، متناسب با دشت‌های بحرانی و نیاز کشور نیست و اعتبارات باید افزایش یابد.»
عقب ماندن اعتبار از قانون
براساس قانون برنامه ششم توسعه، تا پایان این برنامه باید 10میلیون هکتار عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری در کشور انجام شود. به‌عبارت دیگر طی مدت 5سال تا پایان برنامه باید سالی 2میلیون هکتار عملیات به اجرا درآید که این میزان سالانه به حدود 2هزارمیلیارد تومان اعتبار نیاز دارد. اما به گفته مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، اعتباری که از صندوق توسعه ملی به این طرح‌ها اختصاص یافت هم برای این میزان کفایت نخواهد کرد. به جز اعتبار صندوق توسعه ملی، آنچه در بودجه سال 98برای این حوزه درنظرگرفته شده معادل 1600میلیارد تومان است که به گفته جزی با این میزان اعتبار، یک‌میلیون و 300هزار تا یک میلیون و 500هزار هکتار تحت پوشش اقدامات آبخوان‌داری و آبخیزداری قرار می‌گیرد.
