سلامت
یک روانشناس در گفت‌وگو با همشهری راهکارهایی را برای کنترل خشم پیشنهاد می‌دهد
چگونه آستانه تحمل‌مان را بالا ببریم؟
یکتا فراهانی _ خبرنگار
جامعه ایران با تنش‌های بسیاری روبه‌رو است و همین موضوع باعث شده تا طبق آخرین گزارش سازمان پزشکی قانونی شاهد رشد بیش از 6درصد پرونده‌های نزاع و درگیری در جامعه باشیم. علاوه بر این، آمارهای وزارت بهداشت هم نشان می‌دهد که 24درصد جامعه ایران از یک اختلال روحی و روانی رنج می‌برند و نیاز به مراجعه به کارشناسان مشاوره و روانپزشکان دارند. در این شرایط که جامعه با خشم و عصبانیتی پنهان و آشکار روبه‌روست چه راهکارهایی برای کنترل و مهار خشم باید سنجیده شود و چگونه می‌توان تاب آوری جامعه را در مواجه با چالش‌های اقتصادی، اجتماعی و... افزایش داد. مصطفی فروتن، مشاور و روانشناس بالینی در گفت‌وگو با همشهری علاوه بر توضیحاتی درباره خشم و دلایل بروز آن، پیشنهادهایی هم برای کنترل خشم آن هم در فصل تابستان که شاهد رشد نزاع به‌خاطر گرمای هوا هستیم، ارائه می‌دهد.
عصبانیت و خشم
اغلب در محاوره‌های روزمره از خشم و عصبانیت به یک معنا یاد می‌شود؛ حال آنکه این دو با هم متفاوت هستند. انسان به‌عنوان موجودی حسگر یعنی موجودی که دارای حواس پنجگانه است در مقابل محرک‌های مختلف واکنش‌های هیجانی متفاوتی را از خود نشان خواهد داد. هیجاناتی مانند ترس، تنفر، اندوه، شادی و خشم واکنش‌های متفاوتی را در ما بر می‌انگیزانند. ابتدا باید توجه داشته باشیم که انسان در شرایط طبیعی باید نسبت به موقعیت‌های مختلفی که دارد این هیجانات را در وجود خود داشته باشد. بنابراین بروز این‌گونه هیجانات نه‌تنها بد نیست بلکه ضروری و حیاتی هم به‌شمار می‌رود. اما عصبانیت یا پرخاشگری با خشم متفاوت است و در واقع تبلور بیرونی خشم است. پرخاشگری هم طیف‌های مختلفی دارد و به پرخاشگری و عصبانیت کلامی، فیزیکی و روانی تقسیم‌بندی می‌شود.
دلایل بروز خشم و عصبانیت
اگر بخواهیم بدانیم خشم از کجا می‌آید باید بدانیم دلایل فراوانی برای ایجاد خشم وجود دارد. مثلا می‌تواند دلایل ژنتیک یا اختلالات هورمونی داشته باشد. همچنین ناکامی‌ها و مشکلات روزمره زندگی در این میان بسیار مؤثر هستند. علاوه بر این متغییر‌های محیطی مثل بودن در فضاهای نامطلوب مثل ترافیک و هوای گرم و شرایط محیطی هم می‌توانند اثرات تشدید‌کننده‌ای داشته باشند. با توجه به تعریف عصبانیت یعنی واکنش ما نسبت به خشم باید گفت: بروز این‌گونه واکنش‌ها هم دلایلی دارد. معمولا واکنش‌های ما واکنش‌هایی است که از قبل آموخته‌ایم یعنی یاد گرفته‌ایم در برابر اتفاقات مختلف چگونه واکنش نشان بدهیم؛ بنابراین در بحث کنترل خشم آموزش نقشی مهم و کلیدی دارد. معمولا این واکنش‌ها گاهی در پی باورهای غلط حاصل می‌شود. مثلا گاهی به این باور غلط رسیده‌ایم که با پرخاشگری می‌توان راحت‌تر به نتیجه رسید و از طرف دیگران هم بیشتر مورد پذیرش واقع می‌شویم. یکی دیگر از دلایل پرخاشگری «احساس ناکامی» است و ترس از ناتوانی ما در برآوردن کامیابی‌های مورد نظر.
کنترل پرخاشگری
توجه داشته باشیم هر درمانی نیاز به تشخیص درست دارد. یعنی آسیب‌شناسی درست می‌تواند به انتخاب روش درمان صحیح کمک زیادی کند. در واقع با مهندسی معکوس می‌توانیم متوجه شویم نخستین گام‌های‌مان چه باید باشد. مثلا در مورد پرخاشگری‌هایی که ریشه‌های هورمونی دارند مداخلات پزشکی و فیزیولوژی می‌توانند مؤثر واقع شوند.
در شناخت هیجانات مختلف به‌ویژه خشم باید بدانیم در هر کاری هر چقدر آگاهی و علم ما بیشتر باشد مواجهه با آن موضوع هم موفق‌تر خواهد بود. بدین‌ترتیب در این خصوص هم هر چه آگاهی ما از هیجاناتمان بیشتر باشد بهتر و بیشتر می‌توانیم آن هیجانات را کنترل کنیم. خشم هم ازجمله هیجاناتی است که باید با شناخت بیشتر آن را تحت کنترل خود در آوریم. در بعضی از تحقیقات آمده خشم باعث افت 50 درصدی «هوش بهر» افراد می‌شود. یعنی وقتی فردی این هیجان را تجربه می‌کند نمی‌تواند به‌طور کامل از هوش خود استفاده کند. خود ما هم شاهد هستیم هنگام عصبانیت نمی‌توانیم مانند زمان‌هایی که آرامش داریم درست فکر کنیم و به نتیجه برسیم. بنابراین هنگام درگیری‌ها، چالش‌ها و قرار گرفتن در شرایط نامطلوب عملکردمان افت می‌کند. در این هنگام هر چقدر بتوانیم متغییرهایی را که کنترل ما را به هم می‌زند پیش‌بینی و شناسایی کنیم طبعا بهتر می‌توانیم راه‌هایی برای رهایی از آنها پیدا کنیم.
برقراری ارتباط مؤثر
یکی از راه‌های مهم برای کنترل پرخاشگری، یادگیری مهارت‌های برقراری ارتباط مؤثر است. برای برخوردار شدن از ارتباطات خوب حتما باید توانایی کنترل خشم را داشته باشیم. یعنی ممکن است ما در مقابل فردی قرار بگیریم که خواسته‌های متفاوتی داشته باشد و این موضوع باعث ایجاد خشم در وجود ما یا طرف مقابل شود. در این هنگام آگاهی از چگونگی مواجهه با چنین موقعیتی بسیار مهم است. قرار گرفتن در هر موقعیت سخت دیگری نیز به همین صورت است. در واقع می‌توان گفت؛ اگر خودمان را از قبل برای قرار گرفتن در هر موقعیتی آماده کنیم بهتر هم می‌توانیم با آن مواجه شویم.
پیش‌بینی موقعیت‌های مختلف
یکی از مهم‌ترین کارهایی که می‌توانیم برای آرامش بیشتر و رهایی از هیجانات منفی داشته باشیم پیش‌بینی کردن آنهاست. یعنی اگر از قبل بدانیم قرار است در چه موقعیتی قرار بگیریم فرصت داریم خودمان را تجهیز کنیم؛ به‌گونه‌ای که کمترین آسیب را ببینیم. مثلا وقتی می‌دانیم در مقابل گرمای سوزان تابستان اغلب تحمل‌مان بسیار کم می‌شود می‌توانیم طوری برنامه‌ریزی کنیم که حتی‌الامکان در ساعاتی که هوا کمی بهتر است در شهر تردد داشته باشیم. در غیراین صورت بپذیریم گرما همه افراد را آزار می‌دهد. پس بهتر است ما هم آستانه تحمل‌مان را بالاتر ببریم و فصل‌ها، آدم‌ها و موقعیت‌های مختلف را همان‌گونه که هستند بپذیریم.
توجه به ابعاد مختلف جسم و ذهن
یکی از نکات مهمی که باید به آن توجه داشت جنبه‌های مختلفی است که انسان دارد؛ بُعد فیزیکی، رفتاری -روانی و معنوی و روحانی. صرف‌نظر از جنبه‌های معنوی؛ جنبه‌های فیزیولوژی و جسمانی با جنبه‌های روانی کاملا در هم تنیده شده‌اند. یعنی ما همواره با این موضوع روبه‌رو می‌شویم که مثلا وقتی جسم ما در شرایط سختی مثلا هوای نامساعد مثل روزهای گرم یا سرد سال قرار می‌گیرد از لحاظ روحی هم شرایط مطلوبی نداریم و به‌اصطلاح به هم می‌ریزیم. در موقعیت‌های دیگر مثل زمانی که جسم با مشکلاتی مواجه می‌شود؛ قند خون مان پایین می‌آید، کمبود خواب داریم، خسته هستیم و... تحمل مان هم بسیار کمتر می‌شود و این اتفاقات در میزان تاب آوری ما بسیار مؤثر است. بنابراین توجه به شرایط مطلوب جسمانی کمک مؤثری به برقراری سلامت جسم و روح خواهد کرد و باعث می‌شود آرامش بیشتری در مواجهه با شرایط سخت داشته باشیم. توجه به تغذیه، خواب و استراحت کافی هم از نکات مهمی هستند که حتما باید به آنها توجه داشت. ضمن اینکه تا حد ممکن خود را کمتر در معرض آسیب‌های جسمانی و متعاقب آن ذهنی و روانی قرار دهیم. مثلا از سفرهای غیرضروری در شرایط بد آب و هوایی و همچنین اوج ساعت‌های ترافیک و گرما خودداری کنیم. توجه به همه این موارد می‌تواند تا حدود زیادی باعث برخورداری بیشتر ما از آرامش جسمانی و روانی شود.
