غارهای ایران قربانی گردشگری بی‌ضابطه

جواد نظام‌دوست/ غارشناس

غارها کتاب تاریخ زمین هستند که علوم زمین‌شناسی، دیرین‌شناسی، باستان‌شناسی، زیست‌شناسی، انسان‌شناسی، هواشناسی دوران کهن، کانی‌شناسی، آبشناسی و زمین ریخت‌شناسی را در خود جای داده‌اند.
با این توضیح، گردشگری غار در تقسیم فواید غارها جایی نداشته است. اما در شاخه‌های مختلف گردشگری و ژئوتوریسم (زمین گردشگری) می‌توان چشم‌اندازهای منحصربه‌فرد غارها را با قوانین و مقررات خاص در زمره پتانسیل‌های اکوتوریسم قرار داد. 
جست‌وجو و پژوهش (انتخاب از طریق درجه‌بندی)، تهیه زیرساخت و آماده‌سازی‌ علمی براساس استانداردهای جهانی و کنترل، حفاظت و نگهداری از طریق آموزش جامعه محلی، 3مرحله و پیش‌نیاز گردشگری و استفاده پایدار از غار است.
تبدیل غارهای طبیعی به غارهای توریستی از 400سال پیش آغاز شد و امروز بیشتر کشورهای جهان دست‌کم یک غار توریستی دارند. حدود 500غار مهم توریستی در جهان وجود دارد که سالانه 250میلیون بازدید‌کننده را به‌خود اختصاص داده‌اند که بهای بازدید از آنها را می‌پردازند. با این توضیح، اگر تمام فعالیت‌های مرتبط با بازدید از یک غار از قبیل حمل‌ونقل، اسکان مسافر و... را درنظر بگیریم، حدود 100میلیون نفر به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از غارهای جهان کسب درآمد می‌کنند. اگر گردشگری در مناطق سطحی غارها و ژئوپارک‌ها را نیز به این ارقام اضافه کنیم، آن‌وقت با حجم درآمدزایی دوبرابری مواجه می‌شویم.
واضح است که غارهای توریستی از مهم‌ترین بخش‌های سایت‌های ژئوتوریسمی جهان هستند که نقش مهمی در رشد منابع اقتصادی کشورهای در حال توسعه دارند. غارها منابع مهم علمی نیز به‌شمار می‌آیند که اطلاعات باارزشی از دوران کواترنر را در خود حفظ کرده‌اند.
غارها اطلاعات مهمی از اقلیم و جغرافیای گذشته  را در اختیار محققان قرار می‌دهند ولی حقیقتی در مورد غارها وجود دارد؛ اینکه  این محیط‌های ارزشمند بسیار آسیب‌پذیر هستند. زمانی که یک غار به محیط گردشگری تبدیل می‌شود، به‌راحتی تخریب شده و از بین می‌رود. بنابراین  برای استفاده از زیبایی و ارزش‌های علمی یک غار، باید قوانین سخت و حساس رعایت شود. این قوانین مربوط به مراحل قبل از بازگشایی غار، انجام عملیات تبدیل غار به یک غار توریستی و زمان بهره‌برداری از غار و بازدید گردشگران است.
در ایران از حدود 2500غار در کتب و متون تخصصی نام برده شده است اما با توجه به‌وجود مناطق گسترده کارستیک و گنبدهای نمکی فراوان و کوهستان‌های مرتفع و بعضا دوردست، احتمال وجود ده‌هزارغار در ایران نیز مطرح شده است. لازم است اشاره شود که تنها اطلاعات، مختصات، نقشه، عکس و مطالعات اولیه حدود 200غار در ایران ثبت شده است.
15غار ایران نیز با هدف بهره‌برداری گردشگری، بدون هیچ مطالعه علمی و دانشگاهی به ظاهر آماده شده‌اند که از حیث کارشناسی، برخی از آنها تا 70درصد تخریب شده‌اند.
در ایران غاری که بر اساس استانداردهای مورد تأیید بین‌المللی توریستی شده باشد وجود ندارد. تنها با پیوستن 2غار توریستی علی‌سرد (علیصدر) و کلته‌خور به اتحادیه غارهای توریستی جهان که با همکاری انجمن غار و غارشناسی ایرانیان انجام شد، تغییرات مناسب در این 2غار با همکاری مدیران آنها در حال انجام است تا از تخریب بیشتر در این 2غار جلوگیری شود.
با توجه به حساسیت غارها و شکننده بودن اکوسیستم آنها، گردشگران باید با توجه به فضای غار، در گروه‌های کوچک و همراه با راهنما و لیدرفنی از غار بازدید کنند. همچنین از بردن مواد غذایی خصوصا مواد دارای زباله و رها کردن زباله‌ها در غارها اجتناب کنند. 
همین‌طور بازدیدها باید در بازه زمانی بهار تا اواسط پاییز انجام شود و از بازدید غارها در فصل زمستان و هنگام خواب خفاش‌ها اجتناب شود. سروصدا و دویدن در غارها ممکن است موجب ریزش قسمت‌هایی از سقف، تعرض به غارزیان و تخریب نهشته‌ها شود. گردشگران غار همچنین باید خود را موظف بدانند که از جابه‌جایی سنگ‌های غار و نهشته‌های آهکی به بیرون از غار خودداری کنند. 
تشکیل یک سانتی‌متر سازند آهکی زیبا شامل استلاکمیت‌ها، استلاکتیت‌ها، دراپری‌ها، فلاوستون و ریمستون و... بسته به پرآب و یا کم‌آب بودن منطقه، 70 تا 100سال زمان می‌برد که جابه‌جایی این سازندها آسیب فراوانی به محیط غارها تحمیل کرده است.