شهروندان ترکیه، قربانی ساخت‌و‌سازهای بی‌ضابطه

رضا عمویی- روزنامه‌نگار

هنوز یک‌ماه از زلزله تاریخی و مرگبار ترکیه نگذشته که مقامات این کشور در تدارک آغاز روند بازسازی برآمده‌اند. برنامه توسعه سازمان ملل متحد تخمین زده که ویرانی در ترکیه 1.5میلیون نفر را بی‌خانمان کرده است. همچنین بیش از 160هزار ساختمان که شامل 520هزار واحد مسکونی بوده در زلزله اخیر جنوب ترکیه فروریخته یا به‌شدت آسیب دیده‌اند.
ترکیه کشور زلزله‌خیزی است و تجربه‌های تلخی در مواجه با زلزله‌های مرگبار دارد. زلزله سال1999 استانبول بیش از 17هزار تلفات برجای گذاشت و آمار مرگ‌ومیر زلزله اخیر در جنوب این کشور تا شامگاه شنبه بیش از 44هزار نفر اعلام شده است؛ آماری که باعث شده تا زلزله اخیر به‌عنوان پرتلفات‌ترین زلزله تاریخ ترکیه ثبت شود. با وجود آنکه 2استان قهرمان‌مرعش و هاتای بیشترین آسیب‌ها را از زمین‌لرزه مرگبار اخیر متحمل شده‌اند اما گزارش‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد برخی شهرهای نزدیک به کانون زلزله برخلاف شهرهای همسایه متحمل تلفات و مرگ‌ومیر نشده‌اند.

زندگی عادی در 120کیلومتری کانون زلزله
شهر 40هزار نفری عرزین در استان هاتای ترکیه، حدود 120کیلومتر تا کانون زلزله در قهرمان‌مرعش فاصله دارد، اما زندگی در عرزین به‌صورت عادی و طبیعی جریان دارد. ان‌بی‌سی‌نیوز گزارش می‌دهد که هیچ ساختمانی در زلزله قدرتمند اخیر در شهر عرزین فرو‌نریخته و اکنون این شهر پناهگاه امن زلزله‌زدگان شهرهای مجاور است. براساس این گزارش، رستوران‌ها در حال فعالیت روزانه هستند و نیروهای پلیس در خیابان، ترافیک حمل‌ونقل را کنترل می‌کنند. جمعیت عرزین پس از زلزله تا 50درصد افزایش یافته و در تپه‌های حومه این شهر می‌توان چادرهای برپا شده از سوی مهاجران زلزله‌زده را دید. براساس این گزارش، عرزین در حال حاضر به شهر پشتیبانی و تدارکات برای زلزله‌زدگان تبدیل شده است. آسیب‌دیدگی حداقلی ساکنان شهر عرزین در حالی است که بسیاری از ساختمان‌ها و بناها در شهر عثمانیه که 20کیلومتر دور از عرزین قرار دارد، تخریب شده و آمار تلفات در این شهر قابل‌توجه است.
گفته شده عدم‌ وجود تلفات زلزله در شهر عرزین به دلیل وجود مقررات سختگیرانه ساخت‌وساز در این شهر طی سال‌های گذشته است. امیر تیبیکوغلو، 39ساله که به‌مدت 6سال در شهرداری عرزین کار کرده است، با اشاره به نظارت دقیق شهرداری این شهر بر ساخت‌وسازها به ان‌بی‌سی‌نیوز می‌گوید: «شهردار فعلی و پیشین این شهر نه‌تنها مجوز ساخت خانه‌های بیش از 2طبقه را به‌هیچ‌وجه صادر نمی‌کردند، بلکه هرگاه قوانین ایمنی ساخت‌وساز از سوی شرکت‌های پیمانکاری زیر پا گذاشته می‌شد، شهرداری دستور تخریب ساختمان‌های در حال ساخت را صادر می‌کرد.»

درس نگرفتن از گذشته
زلزله اخیر ترکیه نشان داد که این کشور نتوانسته از تجربیات خود در گذشته در مواجه با زلزله‌های مرگبار درس بگیرد. وب‌سایت میدل‌ایست‌آی به نقل از کارشناسان گزارش می‌دهد که ساخت‌وسازهای ضعیف در ترکیه نتیجه عدم ‌نظارت و عدم ‌رعایت مقررات ساختمانی در این کشور است؛ قوانینی که اگر رعایت شده بود، آمار تلفات نیز کمتر از امروز بود.
 صنعت ساختمان‌سازی‌ ترکیه بخش مهمی از تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل می‌دهد. براساس گزارش میدل‌ایست‌ای، صنعت ساخت‌وساز ترکیه بین سال‌های 2011 تا 2018 حدود 7.1 تا 8.5درصد از تولید ناخالص داخلی سالانه این کشور را تشکیل داده است. ترکیه از دهه1940 یعنی از حدود 83سال پیش دارای قوانین مهندسی ساختمانی بوده است. این کشور در سال2018 قوانین فنی و مهندسی خود در حوزه ساختمان را به‌روز کرد، اما در همین سال، استثناهایی برای نادیده گرفتن و عبور از برخی استانداردها با پرداخت جریمه مالی به شهرداری درنظر گرفته شد و اکنون بسیاری معتقدند که بخش مهمی از آسیب‌دیدگی ساختمان‌ها در ترکیه تحت‌تأثیر صدور مجوز برای عدم‌ اجرای برخی استانداردها از طریق پرداخت جریمه‌های مالی صورت گرفته است.
جودیت هوبارد، زلزله‌شناس و زمین‌شناس به نیویورک‌تایمز می‌گوید: «بخش عمده‌ای از ساخت‌وسازهای جدید در ترکیه برای زلزله آماده نیست. این مسئله تا حدی به این دلیل است که مردم قوانین ساختمانی را زیر پا گذاشته‌اند. آنها از استانداردهای مناسب استفاده نکرده‌اند و پرداخت جریمه‌های معافیت از قوانین به سازندگان اجازه داده که هر طور که می‌خواهند ساختمان‌ها را بسازند.»

آزمون سخت اردوغان
فاجعه زلزله در ترکیه درست 3‌ماه قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری این کشور رخ داده است و اکنون اردوغان با یکی از سخت‌ترین آزمون‌های خود در طول 2دهه حضور در قدرت روبه‌روست. شاید شروع زودهنگام بازسازی مناطق زلزله‌زده ترکیه نیز بخشی از واکنش دولت اردوغان به شرایط انتخاباتی باشد که هر روز دولت ترکیه به آن نزدیک‌تر می‌شود.
دولت اردوغان تا‌کنون بیش از 100پیمانکار ساختمانی را با اتهام ساخت‌وسازهای غیراستاندارد بازداشت کرده، اما برخی این دستگیری‌ها را بخش دیگری از تلاش دولت آنکارا برای رفع مسئولیت از خود در آمار بالای تلفات زلزله اخیر می‌دانند. کیت میاموتو، مهندس سازه در ترکیه دستگیری‌های مرتبط با زلزله را بی‌نتیجه می‌داند و به نیویورک‌تایمز می‌گوید: «همیشه به کسی نیاز است تا همه گناه‌ها را به گردن او بیندازند، اما برای مدیریت روند ساخت‌وسازها در آینده، باید همه‌‌چیز تغییر کند.»

مکث
هشدارهایی که نادیده گرفته شد
حدود 7‌ماه قبل از زلزله بزرگ ترکیه، گروهی از دانشگاهیان و محققان زمین‌شناسی به دولت اردوغان در مورد زلزله احتمالی در نزدیکی قهرمان‌مرعش هشدار داده بودند. این کارشناسان در ژوئن2022 در نامه‌ای با سربرگ اتاق مهندسین زمین‌شناسی، راهکارهایی را برای کاهش تلفات در منطقه قهرمان‌مرعش اعلام کردند. آنها همچنین نامه هشدارآمیز خود را به 18شهرداری ازجمله شهرداری قهرمان‌مرعش ارسال کردند، اما مقامات مسئول پاسخی به این نامه ندادند. آژانس مدیریت بلایای ترکیه موسوم به آفاد حتی در سال2020 گزارشی در اختیار داشت که خطوط گسل در قهرمان‌مرعش را نشان می‌داد. این نقشه نشان می‌داد که زلزله در این منطقه بسیار پرتلفات خواهد بود، اما در این مدت هیچ اقدامی جهت کاهش تلفات برای زلزله احتمالی صورت نگرفت. افق بایر، دبیرکل اتحادیه مهندسان و معماران ترکیه(TMMOB) در شهر آدیامان واقع در مناطق زلزله‌زده جنوب ترکیه نیز درباره بی‌توجهی مسئولان دولتی به هشدارهای کارشناسان قبل از زلزله به میدل‌ایست‌آی می‌گوید: «باوجود اینکه ما گزارش‌هایی درباره تأثیرات و پیامدهای احتمالی زلزله در جنوب ترکیه را بارها منتشر کرده بودیم، گوش مسئولان بدهکار این هشدارها نبود.» بایر می‌گوید که بارها درباره ساختمان‌هایی که دقیقا بالای خط گسل قرار داشتند، هشدار داده‌اند، اما این هشدارها هیچ‌گاه مورد توجه قرار نگرفتند.

تحلیل
رد پای سوء‌مدیریت در فاجعه زلزله ترکیه

بتان مک کرنان، خبرنگار گاردین: آمار بسیار زیاد قربانیان زلزله ترکیه نشان می‌دهد که فساد عمومی و اجرای ضعیف قوانین ساختمانی، بحران را تشدید کرده است. استانداردهای ایمنی ساختمان ترکیه روی کاغذ، جزو بهترین استانداردهای جهان هستند و به‌طور مرتب با قوانین خاصی برای مناطق زلزله‌خیز به روز می‌شوند، اما بسیاری از سازه‌های مدرن این کشور به‌دلیل رعایت نکردن قوانین ساختمانی، آماده تبدیل‌شدن به تلی از آوار هستند. در عین حال، جمعیت مناطق زلزله زده جنوب ترکیه طی بیش از 10سال اخیر به‌دلیل هجوم میلیون‌ها پناهنده از سوریه چند برابر شد و افزایش ناگهانی جمعیت در این مناطق باعث شد تا بسیاری از قوانین مرتبط با ساختمان‌سازی‌ قربانی افزایش سرعت ساخت و سازها شود. با این حال بعید است که موج دستگیری‌های اخیر مرتبط با زلزله بتواند موج فزاینده خشم عمومی نسبت به سیاست‌های دولت در زمینه ساخت و سازها را کاهش دهد. در واقع بیشتر ویرانی‌ها و تلفات، نتیجه شکست برنامه‌ریزی‌های انسانی است. ساخت سازه‌های مقاوم در برابر زلزله کار سختی نیست؛ مسئله این است که ترکیه از گذشته درس نگرفته است.