مشارکت؛ شاهراه به ثمر نشستن طرح بازآفرینی شهری

همه دست‌اندرکاران و صاحب‌نظران، توسعه شهرها را الزامی گریزناپذیر و بازآفرینی شهری پایدار را شاهراهی برای تحقق توسعه شهری می‌دانند اما مشارکت شهروندان به عنوان اصل ضروری در اجرای این طرح‌ها کمرنگ و روند اجرای آنها کند است. به گزارش ایرنا، طرح‌های بازسازی بافت‌های فرسوده در سطح شهرهای ایران همواره از دغدغه‌های دولت‌های مختلف بوده، زیرا طبق آمار یک‌سوم جمعیت کشور در ۱۴۱ هزار هکتار بافت فرسوده و ناکارآمد شهری زندگی می‌کنند. بازسازی بافت‌های فرسوده از دیرباز در دستور کار حاکمیت بوده و این مهم در دولت یازدهم به عنوان سیاست اصلی مطرح شد، به طوری که در راستای سرعت گرفتن روند نوسازی این بافت‌ها «طرح جدید بازآفرینی شهری» به عنوان یکی از سیاست‌های اصلی دولت دوازدهم بهمن سال ۱۳۹۶ به اجرا گذاشته شد. 

در اجرای این طرح دولت زمین‌های دولتی را برای محله‌سازی اختصاص داد و در کنار آن برای مسکن‌اولی‌ها نیز نرخ سود تسهیلات را کاهش داد و تامین خدمت زیربنایی، تسهیل مقررات و اختصاص تسهیلات بانکی را در نظر گرفت اما اجرای طرح سرعت لازم در اجرا را ندارد. بنا به اذعان کارشناسان این حوزه نگاه‌های منفعت‌طلبانه کوتاه‌مدت مدیریت شهری و فقدان مشارکت شهروندان در پروژه‌های نوسازی و بازآفرینی از مهم‌ترین موانع مشارکت و از عوامل کندی سرعت روند اجرای طرح‌های بازآفرینی است. اینک حدود 5 میلیون و ۷۰۰ هزار واحد مسکونی در ۱۴۱ هزار هکتار بافت فرسوده در سطح شهرهای ایران وجود دارد که در این میان سهم خراسان رضوی و مشهد از بافت‌های فرسوده قابل توجه است. سهم این استان از کل بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری کشور 8/7 درصد و از سکونتگاه‌های غیررسمی ۱۰ درصد است. 


سهم ۱۰ درصدی از سکونتگاه‌های غیررسمی 

مدیرکل راه و شهرسازی خراسان رضوی گفت: محدوده مصوب سکونتگاه‌های غیررسمی در این استان 5 هزار و ۶۳۶ هکتار و شهرهای دارای محدوده مصوب، 7 شهر با ۱۱۴ محله و سهم خراسان رضوی از کل سکونتگاه‌های غیررسمی در کشور ۱۰ درصد است. «محمدرضا اخوان عبداللهیان» افزود: محدوده مصوب بافت‌های فرسوده و ناکارآمد خراسان رضوی نیز ۱۱۷ محله با 4 هزار و ۸۹۱ هکتار در ۳۱ شهر استان است که سهم خراسان رضوی از کل بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری را در کشور 8/7 درصد نشان می‌دهد. وی سهم خراسان رضوی را از طرح بازآفرینی شهری در کشور 5/6 درصد ذکر و بیان کرد: ۳۱ شهر با ۱۱۷ محله در مساحت ۵۲ هزار و ۸۴۵ هکتار هدف طرح بازآفرینی شهری در خراسان رضوی قرار گرفته‌اند. از این تعداد، طرح بازآفرینی در ۵۸ محله با ۹ هزار و ۲۰۲ هکتار تا سال ۱۴۰۰ باید انجام شود. 

مدیرکل راه و شهرسازی خراسان رضوی ادامه داد: محدوده مصوب بافت‌های فرسوده و ناکارآمد در مشهد نیز ۲ هزار و ۲۹۲ هکتار و این شهر سومین شهر از نظر مساحت بافت‌های فرسوده و ناکارآمد در کشور است. در اجرای طرح ملی بازآفرینی شهری بازسازی ۳۴ محله فرسوده در شهرهای مشهد، تربت حیدریه، کاشمر، نیشابور، سبزوار و گناباد در حال اجراست. وی گفت: پروژه‌های تعریف شده در این محلات شامل ساخت ۱۰ هزار واحد مسکونی، ۳۷ پروژه روبنایی، ۲۳ پروژه زیربنایی، 3 پروژه تملک، 4 پروژه طرح بازآفرینی و 7 پروژه توانمند‌سازی و میانگین پیشرفت آنها ۸۶ درصد است. از ابتدای سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ مبلغ هزار و ۳۳۰ میلیارد ریال برای طرح بازآفرینی شهری در خراسان رضوی جذب شد. 

اخوان افزود: بازآفرینی شهری و بازسازی بافت‌های ناکارآمد در قالب اقدام مشترک توسط چندین دستگاه اجرایی و با ترکیبی از فعالیت‌های کالبدی و غیرکالبدی با رویکرد فرهنگی، اجتماعی و اجرایی انجام می‌شود. اقدام مشترک در محلات مورد هدف بازآفرینی شهری شامل هزار و ۸۵۵ پروژه در ۱۷ محله مشهد با اعتبار ۱۱ هزار و ۳۰ میلیارد ریال، ۸۹ پروژه در ۲ محله تربت حیدریه با اعتبار ۴۷ میلیارد ریال، ۶۷ پروژه در 3 محله سبزوار با اعتبار ۱۹۹ میلیارد ریال و ۷۷ پروژه در ۲ محله نیشابور با اعتبار ۷۵ میلیارد ریال است. وی ۱۰۹ پروژه در 4 محله کاشمر با اعتبار هزار و ۴۵۹ میلیارد ریال، ۵۵ پروژه در 3 محله گناباد با اعتبار ۸۳ میلیارد ریال، ۱۸۲ پروژه در ۹ محله خلیل‌آباد با اعتبار ۵۹۹ میلیارد ریال و ۱۶۷ پروژه در ۱۰ محله بردسکن با اعتبار ۵۲۰ میلیارد ریال را از دیگر پروژه‌های در حال اجرا در قالب برنامه اقدام مشترک برشمرد. زمین مورد نظر برای اجرای پروژه‌های بازآفرینی در محلات با معرفی دستگاه بهره‌بردار و در صورت داشتن کاربری مناسب با تصویب در کمیسیون ماده ۵ تامین می‌شود. مدیرکل راه و شهرسازی خراسان رضوی ادامه داد: 8 دستگاه بهره‌بردار شامل شهرداری، اداره کل نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس، شرکت آب و فاضلاب شهری، شرکت توزیع نیروی برق شهرستان، شرکت آب منطقه‌ای، نهاد کتابخانه‌های عمومی، بهزیستی و دانشگاه علوم پزشکی در اجرای پروژه‌های بازآفرینی و تامین زمین، تهیه طرح و اسناد مناقصه و ناظر مقیم با این اداره کل همکاری دارند. 


نیاز ۱۵۰ هزار میلیارد ریالی 

رئیس کمیسیون اقتصادی و سرمایه‌گذاری شورای اسلامی شهر مشهد نیز در خصوص طرح‌های نوسازی بافت‌های فرسوده گفت: ۱۵۰ هزار میلیارد ریال اعتبار برای احیا و نوسازی بافت فرسوده و ناکارآمد در سطح این کلان‌شهر نیاز است. «احمد نوروزی» افزود: مساحت بافت فرسوده این کلان‌شهر 4 هزار و ۲۹۰ هکتار است و بر این اساس ۶۶ محله در مشهد هدف اجرای طرح‌های بازآفرینی هستند. وی ادامه داد: اجرای پروژه‌های نوسازی بافت ناکارآمد شهری بدون مشارکت شهروندان و جذب سرمایه از بخش خصوصی ممکن نیست. با تلاش‌های صورت گرفته در حوزه شفاف‌سازی سعی داریم از مشارکت حداکثر مردم برای بهسازی و بازسازی محلات استفاده کنیم. عضو شورای شهر مشهد ادامه داد: بزرگ‌ترین سرمایه اجتماعی کشور اعتماد مردم به حاکمیت است، اعتمادسازی عمومی ضرورت نخست برای همبستگی در جامعه و رشد اقتصادی شهر است. نوروزی افزود: شورای پنجم شهر مشهد تمام تلاش خود را برای بهبود سرمایه‌گذاری و جذب سرمایه‌گذاران انجام داده و با هدف تزریق امید به شهر با همه دستگاه‌های تاثیرگذار تعامل دارد. 


لزوم مشارکت ساکنان

مشاور حقوقی شورای عالی معماری و شهرسازی و مدیر طرح بازآفرینی شهری در یکی از محلات اصفهان چندی پیش در نشست تخصصی با موضوع بازآفرینی شهری در مشهد گفت: مشارکت مالکان و ساکنان بافت‌های فرسوده از الزامات طرح‌های بازآفرینی است که در عمل در این مقوله ضعف داریم. «مصطفی خضری» افزود: فرصت بی‌پولی دولت از بزرگ‌ترین فرصت‌ها برای استفاده بخش خصوصی در این حوزه است، مشارکت بر مبنای بی‌پولی کمکی نمی‌کند. مبنای مشارکت مهم است، مشارکت دادن مردم در پروژه‌ها لطف به آنها نیست بلکه حق بدیهی شهروندان منبعث از حق مالکیت آنهاست. 

وی ادامه داد: بین قبول داشتن مبنای درست مشارکت و موفقیت طرح ارتباط مستقیم وجود دارد، هدف‌گذاری صحیح و سیاست‌گذاری نخستین گام مشارکت در نوسازی طرح‌های بازآفرینی شهری است. نگاه‌های منفعت‌طلبانه کوتاه‌مدت مدیران شهری از موانع مشارکت و از عوامل شکست طرح‌های بازآفرینی است. مشاور حقوقی شورای عالی معماری و شهرسازی و مدیر طرح بازآفرینی شهری گفت: طرح‌های تملک و فروش اجباری املاکشان به شهرداری برای طرح‌های نوسازی و بازسازی باعث از بین رفتن اعتماد مردم می‌شود و برخلاف متدهای علمی و قانون است. بی‌تدبیری شهرداری‌ها و دولت در اجرای طرح‌های بازآفرینی طی دهه‌های گذشته منجر به شکست آنها شده است. نسخه واحد برای طرح‌های بازآفرینی نمی‌توان پیچید و مشارکت مردم از اصلی‌ترین عوامل موفقیت این طرح‌هاست. 


کار در دست مردم باشد

رئیس کمیسیون عمران و شهرسازی شورای اسلامی شهر مشهد گفت: تا مشارکت واقعی مردم محقق نشود طرح‌های بازسازی بافت فرسوده و بازآفرینی شهری به نتیجه نخواهند رسید. «محمدهادی مهدی‌نیا» افزود: باید مدیران شهری و دست‌اندرکاران این حوزه بپذیرند که مشارکت مردم در اجرای طرح‌های بازسازی و نوسازی ضرورتی انکارناپذیر است و باید با اعتمادسازی، مردم و ساکنان مناطق را تشویق به مشارکت در نوسازی این بافت‌ها کنند. وی بر لزوم توجه به افزایش مشارکت مردمی در فرایند بازآفرینی تاکید و بیان کرد: تجربه‌های مشابه در بسیاری از کشورهای پیشرفته نشان داده شرط موفقیت چنین طرح‌هایی همراهی و مشارکت مردم است. اگر از تعامل با مردم غافل شویم پروژه‌های ما با شکست روبه‌رو خواهند شد. 

عضو شورای شهر مشهد ادامه داد: نیرو و ظرفیت‌های مردمی به‌مراتب بیشتر از تمامی منابع و امکانات بخش دولتی، اعم از دولت محلی و دولت ملی است. مردم را به عنوان ظرفیت نهفته باید به میدان بیاوریم، در هر عرصه‌ای که شاهد حضور مردم بودیم بسیاری از مشکلات حل و فصل شده است. وی گفت: مدیریت شهری و دولت محلی در این زمینه باید نقش تسهیلگر را ایفا کنند تا کار در دست مردم باشد. همچنین بازآفرینی نیازمند همکاری میان بخشی است و وظیفه یک دستگاه و نهاد نیست و در فرایند تهیه طرح‌ها باید مشارکت مردم در اولویت قرار باشد. هم‌اکنون گفتمان دوگانه‌ای در این خصوص وجود دارد و به نوعی در بازسازی بافت‌های فرسوده تک روی می‌شود و مشارکت واقعی مردم در بازسازی این بافت‌ها و بازآفرینی شهری وجود ندارد. مهدی‌نیا افزود: بازآفرینی از موضوعات مورد توجه و تاکید شورای پنجم شهر مشهد است و امیدواریم گفت‌و‌گوهای کارشناسی و تخصصی در این حوزه منجر به توفیق طرح‌های بازآفرینی شهری و کاهش ضریب خطا شود.