فروچاله
فروچاله‌ها در کمین سرزمین
رئیس بخش تحقیقات بیابان مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور: تداوم فرونشست در جنوب تهران را باید جدی بگیریم
اسدالله افلاکی/ دبیر گروه زیست بوم
«همه راه‌ها به رم ختم می‌شود» این جمله بیش از هر چیز تداعی‌کننده وضعیت ناگوار امروز محیط‌زیست کشور است. فروچاله‌ها، ریزگردها، خشک شدن تالاب‌ها و بحرانی شدن وضعیت دریاچه ارومیه همه و همه ریشه در مدیریت نادرست منابع آبی کشور دارد و حالا فروچاله‌ها به یکی از مهم‌ترین پدیده‌های ناگوار محیط‌زیست کشور تبدیل شده است.
بنا به آمار، پدیده فروچاله در 20میلیون هکتار از عرصه‌های سرزمین ایران اتفاق افتاده و اراضی پیرامونی پایتخت هم از این پدیده در امان نمانده است. آنطور که محمد خسروشاهی، رئیس بخش تحقیقات بیابان مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور می‌گوید: حدود 12سال پیش کارگران راه‌آهن در اطراف پیشوای ورامین با مسئله‌ای متفاوت مواجه شدند. آنها دریافتند که ریل راه‌آهن از زمین فاصله گرفته و به همین دلیل با ریگ و قلوه‌سنگ تلاش کردند که این فاصله را برطرف کنند اما این اتفاق هر سال تکرار شد؛ این شروع فرونشست زمین در تهران بود.
این عضو هیأت علمی در گفت‌وگو با همشهری افزود: در پی تکرار فاصله گرفتن ریل آهن از زمین در جنوب تهران، سازمان زمین‌شناسی کشور، این منطقه و به‌طور کلی عرصه‌های جنوب تهران تا پیشوای ورامین را بررسی کرد و دریافت که در این مناطق فرونشست اتفاق افتاده است. سپس با نصب سنجه‌هایی در مناطق مختلف و اندازه‌گیری میزان فرونشست، بررسی این پدیده به‌صورت علمی در دستور کار این سازمان قرار گرفت.
خسروشاهی با اشاره به اینکه فرونشست در اطراف تهران را باید جدی بگیریم، می‌گوید: ابتدا این وضعیت محرمانه تلقی می‌شد؛ زیرا فرونشست خطرساز است و درصورت تداوم باعث شکستگی لوله‌های گاز شهر و فاضلاب می‌شود و البته خطرات دیگری را نیز در پی می‌آورد. اکنون اما روزانه حدود یک میلی‌متر و سالانه 36سانتی‌متر فرونشست زمین در اراضی جنوب تهران اتفاق می‌افتد.
این پژوهشگر بیابان درباره ایجاد فروچاله در سایر مناطق کشور هم گفت: در مناطقی که چاه‌های عمیق حفر شده، کشاورزان می‌بینند که لوله از زمین بالاتر آمده اما درواقع زمین نشست کرده ولی چون این نشست در گستره وسیعی اتفاق افتاده این تصور را ایجاد می‌کند که لوله بالا آمده است. در مواردی مثلا در خراسان و چناران حتی لوله 50سانتی‌متر هم از زمین بالاتر آمده است. این پدیده مدت‌هاست که دامنگیر همدان (دشت کبودرآهنگ) خراسان، کرمان، فارس و مناطق دیگر هم شده است.
فرونشست برگشت‌پذیر نیست
رئیس بخش تحقیقات بیابان مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور درباره علت وقوع فروچاله‌ها می‌گوید آنچه مسلم است برداشت‌های بی‌رویه و بیش از حد مجاز از سفره‌های زیرزمینی باعث ایجاد فروچاله‌ها شده چون منافذ آب خالی شده است؛ اما حتی اگر آبخوان‌ها دوباره هم تغذیه شوند و آب به میزان کافی به آبخوان‌ها برسد، دیگر عرصه‌های دچار فرونشست به حالت اول بازنمی‌گردد.
او با اشاره به اینکه فروچاله‌ها در کشورهای دیگر ازجمله مکزیک، آمریکا، ایتالیا و اسپانیا هم اتفاق افتاده، گفت: تفاوتی که وجود دارد این است که ایران در این زمینه رکورد‌دار است و در هیچ نقطه‌ای از جهان ما عرصه‌ای را پیدا نمی‌کنیم که در آنجا سالانه 36سانتی‌متر فرونشست زمین اتفاق بیفتد.
خسروشاهی، وزارت نیرو را به‌عنوان متولی این پدیده معرفی می‌کند و می‌گوید که وقتی بیش از اندازه تغذیه آبخوان‌ها از سفره‌های زیرزمینی آب برداشت می‌شود و میزان برداشت آب از 40درصد به 80درصد می‌رسد، وقوع فروچاله‌ها محتوم است. این برداشت‌ها سبب شده حتی در شمال کشور هم شاهد نشست زمین باشیم.
به گفته وی، سازمان مدیریت بحران، سازمان جنگل‌ها و مراتع و سازمان زمین‌شناسی از دیگر دستگاه‌هایی هستند که در این زمینه مسئولیت دارند اما متولی اصلی وزارت نیرو است.
او با تأکید بر اینکه تداوم روند فرونشست زمین در کشور به‌ویژه در اطراف تهران بسیار خطرساز است، می‌گوید: اگر فرونشست زمین در سطح وسیعی در تهران اتفاق بیفتد ممکن است باعث تخریب ساختمان‌ها و شبکه‌های گازرسانی، آبرسانی و فاضلاب شود؛ همچنان‌که اگر فرونشست‌ها در مجاورت شهرها اتفاق بیفتد تهدیدی جدی برای ساکنان این شهرها خواهد بود.
خسروشاهی حداقل کار برای مقابله با این پدیده خطرساز را جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب عنوان کرد و گفت: باید وزارت نیرو با ایجاد تعادل در برداشت آب و تغذیه آبخوان‌ها مانع از ادامه این روند شود تا حداقل در مناطقی که هنوز فرونشست اتفاق نیفتاده مانع از وقوع این پدیده شود.
پمپاژ آب عامل فرونشست 12متری زمین در تهران
مدیر گروه مهندسی زلزله‌شناسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله روز گذشته با تأکید بر اینکه پمپاژهای بی‌رویه آب باعث فرونشست زمین دشت‌های غربی تهران تا عمق 12 متر شده است، به مهر گفت: براساس اندازه‌گیری فرونشست زمین در تهران به این نتیجه رسیدیم در 35 سال گذشته به‌دلیل پمپاژ 12 متری آب در دشت‌های غرب تهران همین میزان فرونشست زمین نیز وجود داشته است که این معضل خانه‌های شهریار، وردآورد، جنوب جاده تهران-کرج تا نزدیک منطقه غرب تهران ازجمله فرودگاه مهرآباد، تهرانسر و مناطق 17، 18 و 9 را تحت‌تأثیر قرار داده است.
مهدی زارع، از فرونشست زمین به‌عنوان عامل تغییر تنش در گسل‌های تهران یاد کرد و افزود: فرونشست در دشت‌های غرب، جنوب و رفسنجان که گسل‌های فعال از آنها عبور می‌کنند، می‌تواند موجب تغییر تنش در این مناطق شود؛ از سوی دیگر پمپاژ آب و افزایش فرونشست زمین باعث کم‌شدن تنش قائم شده و این همان موضوعی بوده که در گسل شمال تهران اتفاق افتاده است؛ کمااینکه شواهد ناشی از این مهم، ما را به بررسی دلیل فرونشست 12 متری زمین سوق داد.
