تهران، آماده سیلاب‌های بهاره

محمود مولایی/ خبر‌نگار
سیل استان گلستان، شیراز و بعد استان‌های لرستان و  خوزستان زنگ خطری برای برخی شهرها ازجمله کلانشهر تهران شد. باران پی‌درپی در ایام نوروز و ادامه بارش بعد از تعطیلات احتمال بروز سیلاب‌های بهاری در تهران را افزایش داده است. به همین دلیل، هشدارهای کم‌سابقه‌ای برای هوشیاری و آمادگی شهروندان اعلام می‌شود تا تهران از این خطر احتمالی در امان باشد. البته روددره‌های پایتخت نقش تعیین‌کننده‌ای در مهار سیلاب دارند؛ روددره‌هایی که علاوه بر ریه‌های تنفسی شهر و تفرجگاه برای شهروندان می‌توانند پایتخت را از بحران سیل نجات دهند. البته تغییرات اقلیمی و همچنین ساخت‌وسازهای بی‌رویه در شهر می‌تواند نگرانی‌هایی را به‌وجود بیاورد. به‌خصوص که 32سال پیش پایتخت تجربه تلخی از سیل داشته و سال66 سیل معروف به گلابدره خسارات بسیاری را به بار آورده بود. مصطفی بهزادفر، شهرساز که در زمان وقوع سیل در دانشگاه شهید بهشتی حضور داشته، خاطره خود را از این ماجرا چنین تعریف می‌کند: «اصلا متوجه نشدم. ساعت5 بعدازظهر از دانشگاه شهیدبهشتی بیرون آمدم تا راهی خانه شوم. در آتلیه که بودم صدای باران و صدای دیگری را نشنیدم. دانشکده معماری یکسری آتلیه‌های بزرگ با شیشه‌های بزرگ دارد که ما آنجا کار می‌کردیم. اصلا نفهمیدیم چه شد، هیچ صدای غیرعادی نشنیدیم. تابستان بود و از دانشگاه تا میدان نیاوران را پیاده رفتم. همه جا را سیل گرفته بود و عده‌ای هم جان خود را از دست داده بودند. مسیرها خراب شده بود و شاید در عرض 10 تا 30 دقیقه چنین اتفاقی رخ داده بود. خیابان پر شن و آب بود.»

در هفته‌های گذشته  بارش‌های شدید باران و طغیان برخی روددرده‌ها مجموعه درکه و دربند را به تعطیلی کشانده بود. استانداری و شهرداری تهران به حالت آماده‌باش درآمده بودند و دیروز نیز به‌دلیل اهمیت موضوع رئیس سازمان بازرسی کل کشور، از اقدامات مدیریت شهری پایتخت به‌منظور آمادگی مواجهه با خطرات سیلاب‌های احتمالی بازدید میدانی به عمل آورد. ناصر سراج با حضور در مرکز کنترل ترافیک شهر تهران و مشاهده تصاویر برخط دوربین‌های ترافیکی، به بررسی آخرین وضعیت روددره‌ها، مسیل‌ها و کانال‌های هدایت رواناب‌های پایتخت پرداخت. او به همراه مجتبی یزدانی، معاون خدمات شهری شهرداری تهران، شهرداران مناطق مربوطه و همچنین پیمان عباسی، مدیرعامل شرکت خاکریزآب از روددره مقصودبیک (محل تلاقی آبراه‌های دربند و گلاب دره) و حریم مسیل وردآورد (روددره قوری‌چای) در جاده قدیم تهران - کرج بازدید کرد و از نزدیک در جریان اقدامات پیشگیرانه مدیریت شهری از قبیل لایروبی مسیل‌ها و استقرار ایستگاه‌های خدمات شهری در سطح شهر قرار گرفت.

اکنون با ورود به نیمه سوم فروردین‌ماه سال98 هنوز از خطرات احتمالی بروز سیل در کلانشهر تهران کاسته نشده است.



      مصطفی بهزادفر، استاد دانشگاه و شهرساز

اگر بخواهیم شرایط خاص امروز تهران را ببینیم، به‌صورت غیرقابل پیش‌بینی هر اتفاقی می‌تواند بیفتد. چون اساس هستی شهرها و آبادی‌ها به طبیعت برمی‌گردد. قبل از اینکه شهر وجود داشته باشد، طبیعت بود. قبل از انقلاب صنعتی جریان طبیعی در زمین حاکم بود اما بعد از آن حالت خود را از دست داد. البته این تغییر حالت تا حدود نیم قرن پیش به این میزان محسوس نبود. به این ترتیب که می‌شد جریان تحولات اقلیم، درجه حرارت و بارندگی را پیش‌بینی کرد. 2عنصر مهم و طبیعی اتمسفریک طبیعت درجه حرارت و بارندگی است. این دو عنصر قابل پیش‌بینی بودند و به همین دلیل ما می‌توانستیم شهرها را با توجه به این مسائل بسازیم.

فرض بگیریم که در 100هزار سال گذشته قانون طبیعی در جهان حاکم بوده و اگر می‌خواستیم تهران یا شهر دیگری را بسازیم، از ویژگی‌های قانون طبیعی باید تبعیت می‌کردیم. البته چنین کاری انجام شده و تهران 200سال پیش، شهری کاملا طبیعی بوده است. حالا در خوش‌بینانه‌ترین حالت تهران حدود یک قرن پیش نیز از قانون طبیعت تبعیت می‌کرد. تهران در اوایل قرنی که در آن هستیم، سامانه آبرسانی‌اش قنوات بود. قبل از اینکه تهران از طریق رودخانه‌ای معروف به آب کرج آبرسانی شود، تهران به‌صورت طبیعی می‌چرخید. اما همین تهران هم‌اکنون حدود 700کیلومترمربع وسعت و 9میلیون نفر جمعیت دارد. در واقع ما تغییر و تحول اساسی در شهر تهران داده‌ایم. منتها به‌طور نسبی در مقایسه با شهرهای ایران سامانه و برنامه‌ریزی در پایتخت کمی منطقی‌تر است. اگر همین روال متعارف در تهران ادامه پیدا کند، سیل و مسائلی نظیر آن این شهر را تهدید می‌کند، اما نه به اندازه خطری که متوجه پلدختر، دشت آزادگان و آق‌قلا شده است. در تهران به‌طور نسبی دره‌ها حفظ شده یا برخی روددره‌ها که حذف شده، در مواقع سیل راه برون‌رفتی برای آن وجود دارد؛ مثلا روددره‌ دارآباد که حذف شده، در ادامه آن بزرگراه امام علی قرار دارد. این بزرگراه به‌دلیل اینکه پایین‌گذر است، در این مواقع با یک اخطار می‌تواند خالی شود تا سیل در این مسیر قرار بگیرد. به موازات بزرگراه امام علی ما خیابان هنگام را داریم که از شمال قبلا مسیل بوده، حالا بخشی از این مسیل حفظ شده و می‌تواند تأثیر مناسبی بگذارد. خوشبختانه ما 7روددره اصلی تهران را داریم اما ساخت‌وسازهایی انجام شده که در مواقع سیل می‌تواند ایجاد مشکل کند. یعنی سطح طبیعی نرم به سطح مصنوع نفوذناپذیر سخت تبدیل شده است. در چنین شرایطی آب جذب نمی‌شود و با جاری شدن آب اگر جریان رگباری اتفاق بیفتد، به‌طور متعارف با پذیرش اینکه داریم مسیر طبیعی را طی می‌کنیم، باز خطر سیل تهران را تهدید خواهد کرد، اما به نسبت نوع ساخت‌وساز شرایط بهتری از شهرهای دیگر دارد. روددره‌های تهران به‌طور طبیعی در یک قرن گذشته درخت داشت و سرسبز بود. اما الان باید عناصر مصنوع را از آن حذف کنیم. مثلا بزرگراه حکیم، همت و زین‌الدین عمود بر این روددره‌ها حرکت می‌کنند. حالا اگر سیل بیاید، پلی که زیر آن است، ظرفیتی بیشتر از این را طلب می‌کند.



      سعید احمری، مدیر گروه آب‌های سطحی سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران

ما الان شدت آسیبی را که به رودخانه‌ها وارد شده پیدا کرده‌ایم. یعنی اگر کنار رودخانه‌ها مردم سکونت نداشتند و به‌طور طبیعی از یک مسیری عبور می‌کردند، رودخانه‌ها اتفاقات طبیعی خود را داشتند. حالا وقتی آمدیم و سکونتگاه‌ها را کنار رودخانه‌ها قرار دادیم، یک شاخص‌هایی از کیفیت رودخانه‌ها و همینطور کمیت آن را به هم ریختیم. مثلا مسیر رودخانه را برای اینکه سیلاب بتواند راحت از آن عبور کند و دغدغه‌های ایمنی ما را پوشش دهد، شکل و شمایل آن را تغییر دادیم؛ کانالیزه شدند. یا اینکه مسیرها را به جاهایی بردیم که دلخواه خودمان بوده. مثلا سیلاب درکه و فرحزاد را به جای اینکه پخش شود، با یک کانال شرق به غرب به نام سیل‌برگردان به سمت رودخانه کن منحرف کردیم. بنابراین، هم کمیت را درنظر گرفتیم و هم کیفیت را. همچنین پساب فاضلاب یا پساب محیط‌های خانگی و صنعتی را وارد این مجموعه کردیم. با این کاری که انجام دادیم، حتما اکوسیستم رودخانه‌ هم به هم ریخته است. برای همین باید بررسی کنیم و ببینیم چه آسیبی به رودخانه‌ها وارد شده است. آسیب‌ها از نوع شهرسازی، کمیت و کیفیت آب رودخانه، مسیر عبور آب و... می‌تواند باشد. ما این آسیب‌ها را تقسیم کرده و با کمک کارشناسان از محیط‌زیست گرفته تا بحث ایمنی و... را اولویت‌بندی کردیم.

واقعیت این است که در یک نظرسنجی تمام همکاران در تمام حوزه‌ها مانند اجتماعی، محیط‌زیست و حتی اقتصادی بر این باور هستند که ایمنی در اولویت باید قرار بگیرد. اگر من بخواهم شاخص تعیین کنم، نخست ایمنی، دوم اکوسیستم محیط‌زیست، سوم مسئله اجتماعی و اقتصادی و بعد مسئله شهرسازی و ... . بابت میزان آسیبی که به روددره‌ها وارد شده، یک امتیاز صفر تا 100 داده شده است. بنابراین، کمترین میزان آسیب مربوط به رودخانه‌هایی است که امتیازشان بین صفر تا 20 است. این رودخانه‌ها در بالادست شهر تهران قرار داشته و هنوز هم ظاهر مناسبی دارند. مثلا کیفیت آب خوب است و خیلی کانالیزه نشدند. اما شاید این روددره‌ها هنوز مشکلات اجتماعی دارند؛ مانند وجود معتادان متجاهر یا ساخت‌وسازهای صورت‌گرفته که مطمئن نیستند و مشکلاتی ایجاد کرده‌اند.