پدیده ریزگردها چند سالی است که به بحران دائمی مناطق گسترده‌ای از غرب و جنوب کشورمان تبدیل شده‌است. منشأ این ریزگردها چیست؟ راه مقابله با آن چیست؟ چرا وضعیت به اینجا رسید؟ بامداد 23 بهمن‌ماه 1395، استان خوزستان با یکی از بی‌سابقه‌ترین بحران‌های خود در چند دهه اخیر مواجه شد. در این روز با از مدار خارج شدن تعداد زیادی از پست‌های فشار قوی و نیروگاه‌های مهم استان، برق بیش از 90درصد مشترکان استان قطع و به‌دلیل وابستگی عملکردی، تجهیزات تأمین آب شرب استان نیز از مدار خارج و آب بخش قابل توجهی از مشترکان استان نیز قطع شد. مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری در گزارشی تحقیقی و تحلیلی با تکیه بر اظهارنظرهای صورت گرفته از سوی متخصصانی از رشته‌های مختلف، به بررسی علل و عوامل بروز این بحران خاص در استان خوزستان و به‌طور کلی بحران ریزگرد در این استان پرداخته‌است. خلاصه این گزارش را می‌خوانید.
بنا بر اظهارنظرها و برآوردهای صورت گرفته، خاستگاه 35درصد از پدیده ریزگردها، کانون‌های تولید ریزگرد داخل کشور بوده که استان خوزستان، بخشی از مهم‌ترین آنها را در خود جای داده‌است. 65درصد ریزگردهای وارد شده به کشور نیز تحت‌تأثیر کانون‌های خارجی تولید ریزگرد (40درصد عراق و 25درصد سوریه، اردن، کویت، عربستان و...) بوده‌است.
1-کاهش منابع آبی و رطوبت در منطقه و استان خوزستان؛ یکی از مهم‌ترین علل مؤثر بر وقوع پدیده ریزگردها، کاهش منابع آبی و رطوبت در منطقه و استان خوزستان بوده که این امر را می‌توان تحت‌تأثیر عوامل زیر دانست.
2-تغییر اقلیم و تغییر الگوی بارندگی؛ در چند دهه گذشته، تحت‌تأثیر پدیده تغییر اقلیم، کمیت و کیفیت و الگوی بارش‌ها تغییر کرده و همین امر یکی از عوامل مؤثر بر کاهش رطوبت در منطقه بوده است اما باید توجه داشت که این عامل در شرایط فقدان یک حکمرانی کارآمد که وظیفه کنترل و تنظیم روابط درون یک قلمرو سرزمینی را برای افزایش و حفظ قابلیت پایداری و کنترل اثرات نامناسب عوامل اخلالگر درونی و بیرونی برعهده دارد، مجال اثرگذاری قابل ملاحظه‌ای یافته است.
3-عدم همخوانی مصارف آبی با تغییر میزان بارندگی؛ در چند دهه گذشته با وجود کاهش میزان بارندگی‌ها و تغییر الگوی آن نه‌تنها از میزان مصارف از طریق افزایش راندمان کاسته نشده، بلکه بر مقدار مصرف در حوزه‌های گوناگون کشاورزی، شرب و صنعت نیز افزوده شده است. یک سیستم حکمرانی کارآمد باید به‌عنوان مثال با کاهش 10درصدی منابع آبی با استفاده از روش‌های تنظیم‌گری مناسب، که تجارب موفقی در این زمینه در جهان نیز وجود دارد، اقدام به کاهش مصارف به همین میزان کند تا قابلیت پایداری سیستم جغرافیایی- سیاسی تحت نظارت آن با مخاطره مواجه نشود. در چند دهه گذشته با وجود کاهش بارندگی‌ها و تغییر الگوی آنها، سیستم حکمرانی کشور نه‌تنها در زمینه کاهش مصارف موفق نبوده بلکه سیاستگذاری‌هایی که منجر به افزایش بی‌رویه مصارف در حوزه‌های گوناگون شده، خود به‌منزله عاملی در کاهش منابع آبی و رطوبت در کشور به‌صورت عام و استان استراتژیک خوزستان به‌صورت خاص عمل کرده است.
4-سدسازی؛سدسازی‌های صورت گرفته در داخل کشور و برخی کشورهای منطقه از قبیل ترکیه یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر کاهش منابع ورودی آب به منطقه و کاهش رطوبت در آن و نهایتا وقوع پدیده ریزگردها و تشدید آن بوده است. این پروژه‌های سدسازی، که با وجود تأمین برخی از نیازهای آبی کشور و منطقه، بدون توجه به اثرات آنها بر قابلیت پایداری منطقه و کشور صورت گرفته به‌شدت منابع ورودی آب به منطقه به‌صورت عام و استان خوزستان به‌صورت خاص را کاهش داده و با کاهش رطوبت نقشی مهم و اساسی در ایجاد کانون‌های تولید ریزگرد در استان خوزستان و برخی کشورهای منطقه از قبیل عراق داشته است. در ارتباط با موضوع سدسازی‌ها، می‌توان نحوه عملکرد 2وزارتخانه مهم کشور یعنی وزارت امورخارجه در موضوع سدسازی‌های صورت گرفته در کشورهای منطقه که بارزترین نمونه آن پروژه آناتولی است و وزارت نیرو در زمینه سدسازی‌های صورت گرفته در داخل کشور را مورد انتقاد قرار داد.
در طول چند دهه گذشته، کاهش بارندگی‌ها و مهم‌تر از آن سدسازی‌های صورت گرفته روی رودخانه‌های دجله و فرات که عموما در کشور ترکیه صورت گرفته، سبب شده است که مقدار آورد رودخانه فرات به کشور عراق در سال‌های اخیر از 30 میلیارد مترمکعب به 18 میلیارد مترمکعب در سال و مقدار آورد رودخانه دجله به عراق از 22 میلیارد مترمکعب به 16 میلیارد مترمکعب کاهش یابد. با توجه به ادامه داشتن پروژه‌های سدسازی در کشور ترکیه در سال‌های آتی و امکان ساخت سدهایی در کشور عراق برای تأمین آب شرب بعضی شهرهای مهم این کشور از قبیل بصره، باید در انتظار کاهش بیشتر رطوبت و منابع آبی در منطقه و تشدید پدیده ریزگردها باشیم. به‌نظر می‌رسد ایجاد یک دپارتمان مطالعات محیط‌زیستی در این وزارتخانه که وظیفه رصد اقدامات کشورهای منطقه از حیث اثرگذاری آنها بر وضعیت محیط‌زیستی کشور را بر عهده داشته باشد، ایجاد زمینه برای مشارکت و فعالیت نیروهایی با توانایی‌های تخصصی بیشتر در بدنه این وزارتخانه یا برقراری ارتباطات سازمانی بیشتر با سازمان‌هایی چون سازمان حفاظت محیط‌زیست بتواند اطلاعات و تحلیل‌های لازم برای ورود مؤثر این وزارتخانه به چنین موضوعاتی در جهت دفاع از امنیت ملی کشور را فراهم کند. البته باید توجه داشت که وضعیت روابط ایران با کشورهای قدرتمند و تأثیرگذار در جهان و منطقه در این زمینه بسیار اثرگذار خواهد بود. همچنین باید توجه داشت که برخی ایده‌های طرح شده برای کنترل شوری آب سد گتوند از قبیل انتقال آب این سد به حوضچه‌های تبخیری، می‌تواند تبعات ناشی از پدیده ریزگردها را افزایش دهد.
5-جاده‌سازی؛ جاده‌سازی در دشت‌های مسطح، بدون توجه به تأثیرات جاده‌های احداث شده بر سیستم هیدرولوژیکی منطقه، همانند سد عمل کرده و اگر راه‌های گذر آبی به‌درستی طراحی نشده باشد، می‌تواند نقش مهمی در خشکی دشت‌ها و تبدیل شدن آنها به کانون‌های تولید ریزگرد داشته باشد. جاده‌سازی‌های صورت گرفته در استان خوزستان که برخی از آنها بدون توجه به سیستم هیدرولوژیکی این استان صورت گرفته است یکی دیگر از عوامل مؤثر بر پیدایش کانون‌های تولید ریزگرد در استان است.
6-کاهش وسعت جنگل‌های زاگرس؛ در طول7دهه گذشته وسعت جنگل‌های زاگرس از 12میلیون هکتار به 6میلیون هکتار کاهش یافته و در سال‌های اخیر تحت‌تأثیر پدیده خشکیدگی بلوط سرعت کاهش وسعت این جنگل‌ها به‌شدت افزایش یافته؛ به‌گونه‌ای که برآورد می‌شود در 7سال گذشته تحت‌تأثیر این پدیده یک میلیون هکتار دیگر از وسعت این جنگل‌ها کاسته شده است. باتوجه به این امر که این جنگل‌ها نقشی اساسی در تأمین آب حوضه کارون به‌صورت عام و آب ورودی به استان خوزستان به‌صورت خاص دارند، اگرچه تا‌کنون مطالعه جامعی در این زمینه صورت نگرفته است اما می‌توان بیان کرد که یکی از عوامل مهم مؤثر بر کاهش منابع آب ورودی به این استان، کاهش رطوبت در آن و وقوع پدیده ریزگردها کاهش وسعت این جنگل‌ها بوده است.
7-بر هم خوردن نسبت دام به مرتع؛ یکی دیگر از علل پیدایش کانون‌های تولید ریزگرد در استان خوزستان، بر هم خوردن تعادل دام و مرتع در این استان است. در استان خوزستان، در نیمی از سال بیش از 2/9 میلیون واحد دامی در 5/2میلیون هکتار مرتع این استان تعلیف می‌کنند. در نتیجه این امر، حدود یک میلیون هکتار از مراتعی که در دشت واقع شده بر اثر چرای بی‌رویه و فرسایش خاک، تبدیل به بیابان و تپه‌های شنی‌ای شده‌اند که در پیدایش پدیده ریزگردها نقش داشته‌اند. این موضوع پای سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور را نیز به موضوع بازمی‌کند.
