زمان؛ نمادی اسطوره‌ای

محمدعلی علوی/ نویسنده و اسطوره‌شناس
زمان، نقش مهمی در زندگی انسان داشته و دارد. پیش از آنکه این پدیده به عنوان کمیتی قابل اندازه‌گیری به شمار آید در باورها و اسطوره‌ها نقشی منحصر به فرد داشته است.

امروز، زمان بخشی قابل اندازه‌گیری از زندگی است و سنجه‌های بسیار دقیقی برای سنجش آن وجود دارد و تاثیر آن در تغییرات و تحولات ماده موجب شده تا در علوم متعددی پیگیری شود.

همچنین پی‌بردن به ماهیت و مفهوم آن تلاشی است که نمونه‌هایش را در علوم عقلی و فلسفه نیز می‌توان یافت.

اما یکی از دلایل اهمیت زمان و جاگرفتن آن در تفکرات انسان در همه ادوار تاریخی میل بشر به جاودانگی است. جاودانگی و نامیرایی و تقابل آن با گذر زمان تخیلات و تعقلات آدمی را با موضوع و مفهوم زمان مواجه کرده است؛ تا جایی که بسیاری به اینکه زمان قسمتی از ساختارهای ذهنی انسان است، باور دارند.

برخلاف روزگار ما که زمان بیش از همه در سیستم متریک ثانیه مطرح می‌شود در گذشته‌های دور تاریخ جایگاه یکی از ایزدان به آن اختصاص داشته است. زروان به معنای زمان و نام یکی از ایزدان باستانی است. در مکتوبات زبان پهلوی زروان خدای زمان است.

اما باورمندان به زروان یا او را بیکران دانسته‌اند یا کرانمند.

جز این، او را دارای 2 فرزند دانسته‌اند. در اساطیر، اورمزد و اهریمن هر دو زاده زروانند. اهریمن پیش از اورمزد وارد جهان شده است. از این رو شرارت بر خوبی مقدم است و از لحاظ پیش‌دستی بر او غالب. سرشت ناهمخوان، این‌دو را به جنگی مدام با هم وامی‌دارد؛ نبردی که حاصل آن بنیاد حیات را می‌نهد؛ حیاتی که در آن جلوه‌های این کارزار، پیوسته و هماره وجود دارد. اما زمان و نقش اساطیری آن مختص ایران و ایرانیان نبوده است.

کرونوس نیز در پندار یونانیان باستان سلطان زمان بوده است؛ همچنان که گذر زمان بسیاری از فرازها را فرود و فرودها را فراز می‌سازد، نقش پوشاننده‌اش را به تمثیل به کرونوس می‌دهد تا او در اساطیر، فرزندانش را بخورد. درواقع با به سر آمدن زمان موجوداتی که خود فرزند آنند، محو و دچار فنا می‌شوند. اما از آنجا که اراده زمان در سرنوشت مخلوقات محدود بوده است، سلطان زمان نزد یونانیان فریب می‌خورد و به گمان اینکه تخته سنگی فرزند اوست، او را می‌بلعد.

به هر روی، این مطلب شاید از آن رو برای مخاطبان جذاب باشد که آن را در ماهی از سال می‌خوانند که بیش از هر موقع دیگر در آن صحبت از تغییرات و تحولات زمانی است؛ چراکه در روزهای میانی واپسین‌ ماه سال است.