دود نیشکر در چشم خوزستان

ستاره حجتی/خبرنگار

خوزستان است و خبرهایی که هر روز جنجالی می‌شود. این خطه انگار به سرزمین آب‌های آلوده، تالاب‌های نیمه‌جان، نخل‌های سربریده و هوای غبارآلود مبدل شده است. این بار خوزستان با اعلام خبری از سوی فرماندار شادگان بر سر زبان‌ها افتاد. سعید حاجیان از پیگیری پرداخت عوارض آلایندگی 2 شرکت کشت و صنعت در خوزستان گفت و ضرورت پرداخت عوارض آلایندگی که باید به نفع حیات شادگان هزینه شود. 

شروع قصه نیشکر 
بنا بر آمار سازمان جهاد کشاورزی خوزستان، طرح توسعه نیشکر در قالب 7 واحد کشت و صنعت با وسعت 80 هزار هکتار از سال 69 در خوزستان اجرا شد. این صنعت ابتدا قرار بود صنعت سبز باشد، اما اکنون مزارع نیشکر در طول 6 ماه از سال و پس از هر بار برداشت به آتش کشیده می‌شود.  این نکته را نیز ناگفته نگذاریم که تراز زیست‌محیطی گیاه نیشکر بسیار بالاست. به عبارت دیگر، هر هکتار زراعت نیشکر به طور متوسط در سال 60 تن دی اکسید کربن (CO2) از محیط جذب می‌کند و برای عمل فتوسنتز و ساخت مواد آلی گیاهی حدود 40 تن اکسیژن به محیط پس‌می‌دهد. فراموش نکنید که هر فرد در سال حدود 180 کیلوگرم CO2 با بازدم خود به محیط پس‌می‌دهد و بنابراین 70 هزار هکتار مزارع کشت و صنعت نیشکر سالانه اکسیژن مورد نیاز حدود 14 میلیون نفر را تامین و‍‍ CO2 ناشی از بازدم بیش از 23 میلیون نفر را جذب می‌کند. با وجود این آمارها، اما آنچه مهم‌تر است این‌که با سوختن یک هکتار زراعت نیشکر، به طور متوسط حدود 3 تن CO2 تولید و حدود 2 تن اکسیژن مصرف می‌شود؛ واقعیتی که بخشی از آلایندگی امروز این صنعت را شکل داده است. 

فاصله زیاد تا صنعت سبز
اردیبهشت سال 95 و در جلسه‌ای با حضور مدیران و مسئولان خوزستان قرار شد در 22 درصد مزارع در سال زراعی 96-95، برداشت سبز انجام شود و برای سال زراعی 97 - 96 این سطح به 30 درصد افزایش برسد. همچنین قرار بود نتایج عملی 2 ساله برای تصمیم‌گیری سال‌‌های آینده مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد و درباره آن تصمیم‌گیری شود. این اعداد نشان می‌دهد نیشکر خوزستان تا رسیدن به روش‌های «برداشت‌های سبز» سال‌های زیادی فاصله دارد چه برسد به روش‌های کاشت سبز و منطبق با موازین محیط ‌زیستی.  با وجود همه این‌ مغایرت‌ها با محیط ‌زیست، نباید فراموش کرد بر اساس آمار اداره کل کار، تعاون و رفاه اجتماعی خوزستان، 15 هزار نفر به شکل مستقیم از مزارع و شرکت‌های کشت و صنعت نیشکر امرار معاش می‌کنند؛ عددی که می‌تواند 15 هزار خانوار را نمایندگی کند. 

فایده یا آسیب؟ کدام بیشتر است؟
سخنگوی شورای هماهنگی تشکل‌های کشاورزی خوزستان می‌گوید: نیشکر نه تنها آب زیادی مصرف می‌کند، بلکه پساب‌های حاصل از آن هم موجب آلودگی آب و نابودی نخلستان‌‌ها شده است در حالی که توسعه نخلستان در استان صرفه‌های اقتصادی بیشتری در مقایسه با نیشکر به‌ویژه در بخش صادرات دارد.
سید فاضل شرفی با بیان این‌که کشت نیشکر در خوزستان 3 میلیارد و ۷۳۸ میلیون متر مکعب آب مصرف می‌کند، می‌افزاید: این در حالی است که کل نیاز آبی کشاورزان خوزستان 2 میلیارد و ۷۵۸ میلیون متر مکعب است. مسئولان نیشکر اعلام می‌کنند با کاهش سطح زیر کشت نیشکر معیشت ۱۵ هزار نفر با مشکل مواجه می‌شود، اما آیا بیکاری ۱۵ هزار نیروی نیشکر که از بیمه تامین اجتماعی و بیمه بیکاری هم برخوردارند بهتر است یا بیکاری ۲۰۰ هزار بهره‌بردار بخش کشاورزی خوزستان که کاری به جز کشاورزی ندارند؟ 
این انتقادها البته از سوی مسئولان پاسخ داده نمی‌شود.

صنعت آلاینده‌، اما اقتصادی
یک کارشناس محیط ‌زیست درباره آلودگی‌های صنعت نیشکر بیشتر توضیح می‌دهد. او می‌گوید: نیشکر همچنان صنعت آلاینده محیط‌ زیست خوزستان است، اما به دلیل این‌که در اقتصاد استان نقش ایفا می‌کند با آن برخورد جدی نمی‌شود.  محسن دامادی می‌افزاید: سال‌هاست از طرح جرائم شرکت توسعه نیشکر و آلاینده بودن آن می‌گذرد، اما هنوز این مباحث به نتیجه نرسیده است و این بار شاهد صدای اعتراض فرماندار شادگان هستیم و می‌دانیم تالاب شادگان متحمل اصلی خسارت‌های ناشی از کشت نیشکر است. 
وی با بیان این‌که ارزیابی زیست‌محیطی طرح‌های نیشکر از دهه 70 نشان‌دهنده شور کردن قابل توجه رودخانه کارون و ایجاد تالاب پسابی نیشکری و دیگر اتفاقاتی است که همگی ارمغان‌های نیشکر برای مردم خوزستان بوده است، ادامه می‌دهد: در تمام قوانین مجلس، شورای‌ عالی محیط‌ زیست و دولت هر پسابی که به محیط وارد می‌شود باید مطابق استانداردهای زیست‌محیطی باشد. این در حالی است که پساب نیشکر استاندارد نیست. 

گلایه مردم
در این میان مردمی هم هستند که نمی‌توانند با گفته‌ها و حرف‌های کارشناسی نکته‌ای را بیان کنند. آنها حتی کمتر مدیر یا مسئولی را می‌بینند تا از مشکلاتشان حرف بزنند. فقط دود حاصل از مزارع نیشکر به چشمشان می‌رود و مسمومیت تالاب‌ها و از بین رفتن نخلستان‌ها نصیبشان می‌شود.  «حاجی» بزرگ رفیه است. او که سال‌هاست در کنار اهالی حاشیه‌نشین هورالعظیم حصیر می‌بافد به همشهری می‌گوید: مدت‌هاست در هور نی کم شده است. می‌گویند هور را احیا کرده‌ایم، اما آب هور مسموم و همه اینها به خاطر کشت نیشکر است. 
در حاشیه هورالعظیم علاوه بر رفیه یا شهر رفیع روستاهای الساویه، رای، ابوالبوه و چند روستای دیگر هم وجود دارد. همه حاجی را می‌شناسند. حاجی عربی زبان است و به فارسی مسلط نیست. عادل گفته‌هایش را برایمان ترجمه می‌کند. حاجی که خود بومی‌ها «حَجی» صدایش می‌زنند، ادامه می‌دهد: آب تمیز برای گاومیش‌ها در حاشیه هور وجود ندارد. ماهی در آب کم است و حتی نی در آن نمی‌روید. می‌توانید بروید زندگی مردم را ببینید. امرار معاش این مردم از حصیربافی بود، اما امروز تالاب جانی برای مهمانانش ندارد.  حاجی از ضرب‌المثلی استفاده می‌کند که معادل فارسی‌اش می‌شود: «من آردهایم را بیخته و الکم را آویخته‌‌ام، اما باید برای زندگی این جوان‌ها فکری کرد.» البته این مشکل فقط دامن هور را نگرفته است. کیلومترها آن سوتر هم در روستاهای حاشیه اهواز، اگر چه مردم از آب گلایه ندارند، اما هر سال دود مزارع را تنفس می‌کنند و امانشان بریده شده.  محمد، یکی از دهقانان نیشکر، می‌گوید: چاره‌ای جز سوزاندن اراضی نداریم. ساقه‌های نوع نیشکری که در خوزستان کشت می‌شود، امکان تردد ماشین را پیش از سوزاندن نمی‌دهد. می‌گویند این کار خاک را هم از بین می‌برد، اما اگر زمین را نسوزانیم و زمین آفتاب نبیند آیا می‌توان کشت بعدی را انجام داد؟ امکان ندارد.  مگر می‌شود از این دود چشم‌پوشی کرد؟ دودی که سال گذشته حتی تا آسمان همیشه آلوده شهر اهواز هم رسیده بود. خضرا، یکی از زنان روستای دعبل خزایه، می‌گوید: مردان ما در مزارع نیشکر کار می‌کنند، اما حقیقت این است که ما هم از این همه دود و آلایندگی خسته شده‌ایم.  راه دیگری هم نمی‌شناسیم. نباید این سوال‌ها را از مردم پرسید. باید به مسئولان بگویید برای این وضع فکری کنند.

پایداری در اقتصاد فراموش شد
به نظر می‌رسد مهم‌ترین عاملی که شاید جلو برخورد قاطع با آلایندگی صنعت نیشکر را می‌گیرد، اشتغال است . سوال خضرا مبنی بر این‌که چه کنیم؟ پرسش اهالی دیگر هم است. مینا ضیایی، کارشناس توسعه می‌گوید: دنیا امروز اقتصاد پایدار را به رسمیت می‌شناسد و اقتصاد، درآمد و سود پایدار در گرو حفظ منابع است. در حالی که صنعت کشت نیشکر پایداری منابع زیستی در خوزستان را به خطر انداخته است. ما از استانی صحبت می‌کنیم که یکی از شکننده‌ترین و بحرانی‌ترین شرایط محیط زیستی کشور را دارد.  ضیایی با بیان این‌که در بررسی صنعت نیشکر خوزستان باید دید که سود نسبت به زیان چقدر است، می‌افزاید: آیا راه جایگزین دیگری برای تامین این سطح از اشتغال وجود ندارد؟ به ازای حفظ هر یک شغل در عرصه کشت و صنعت نیشکر، چند شغل دیگر از بین می‌رود؟ و سوال آخر این‌که آیا این صنعت حقیقتا تامین‌کننده منافع عمومی در خوزستان است؟ اصل پایداری و لزوم حفظ منابع زیستی یعنی آب و خاک و هوا و انرژی، اصل فراموش‌شده‌ای در برنامه‌های اقتصادی کشور است و تا این اصل مد نظر برنامه‌ریزان اقتصادی قرار نگیرد اوضاع درست نمی‌شود. با این حال پیچیدگی قضاوت درباره صنعت نیشکر در خوزستان کم نیست. شرایط بیکاری امروز ایران، تصمیم برای تحت فشار قرار دادن واحدهای صنعتی و تولیدی از سوی دولت‌ها را با دشواری‌های زیادی روبه‌رو کرده است. همه می‌دانیم محیط ‌زیست میراثی برای آیندگان است که به امانت به هر نسلی واگذار می‌شود، اما برخی می‌پرسند آیا می‌توان یک نسل را فدای نسل‌های نیامده کرد؟ اگر چه نظام طبیعت همیشه نسل آینده را مد نظر قرار داده است، اما شاید تنها راه‌ حل مسئله کشت و صنعت نیشکر و آلایندگی‌هایش در خوزستان به یک نتیجه‌گیری بستگی داشته باشد. این‌که اعداد نشان بدهد شغل‌ها، درخت‌ها و داشته‌‌های خوزستان که با کشت نیشکر از بین می‌رود بیش از ثروتی است که نیشکر به خوزستان هدیه می‌کند.