آب
عواقب انتقال آب خزر
استاد محیط زیست واحد علوم و تحقیقات: انتقال آب از حوضه‌ای به حوضه دیگر،نیازمند مطالعات دقیق است
الهام مصدقی‌راد/خبر‌نگار
رئیس‌جمهور در سفر نیمه اول آذرماه سال‌جاری به سمنان، ماجرای انتقال آب خزر به این استان را دوباره زنده کرد، این در حالی است که کارشناسان بارها با هشدار نسبت به عواقب انتقال آب خزر اعلام کردند اجرای این طرح مخاطرات زیست‌محیطی فراوانی در پی خواهد داشت. با این حال همین دیروز، عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در پاسخ به این پرسش که آیا با انتقال آب خزر به داخل سرزمین موافق هستید، به ایلنا گفته است: «معتقدم ما هم باید از آب سواحل استفاده کنیم اما نه برای کشاورزی. انتقال آب از دریا به داخل سرزمین برای برطرف‌کردن نیاز مصرف‌کنندگان صنعتی و آب شرب و بهداشت مردم در صورت نیاز و با رعایت ضوابط زیست‌محیطی از نظر من بلامانع است.» کلانتری در پاسخ به منتقدان این طرح گفته است: «مخالفان انتقال آب می‌خواهند به 500 تا 600هزار جمعیت این مناطق آبی داده نشود و این جمعیت به تهران مهاجرت کنند.»
پیشینه طرح انتقال آب
طرح انتقال آب خزر به سمنان پیشینه‌ای طولانی دارد. این طرح که در سال‌های گذشته تحت عناوین مختلف مطرح شد، آخرین‌بار هشتم تیرماه89، از سوی کارگروه بررسی تأمین آب استان سمنان، اجرای آن ضروری اعلام شد. در پی آن، هیأت وزیران 14دی‌ماه89 بررسی این طرح را به وزیر وقت نیرو ابلاغ کرد و در ادامه این فرایند، 30خرداد91 پروژه انتقال آب خزر به سمنان به شرکت آب نیرو ارجاع داده شد. در آن زمان، مسئولان و متولیان این طرح اعلام کردند که قرار است سالانه یک میلیارد و 200میلیون مترمکعب آب خزر با هدف تأمین بخشی از آب شرب و آب مورد نیاز صنعت و بخش کشاورزی به شهرهای دامغان، سمنان و شاهرود منتقل شود. هزینه اجرای این طرح هم 15هزار میلیارد ریال اعلام شد. همزمان با طرح این مباحث در رسانه‌ها، جمع پرشماری از کارشناسان صاحب‌نام، اجرای چنین طرحی را مغایر با معیارهای زیست‌محیطی اعلام و تأکید کردند که این طرح نه از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه است و نه توجیه زیست‌محیطی دارد. سرانجام تلاش‌های منتقدان دلسوز حوزه آب و توسعه پایدار، منابع طبیعی و محیط‌زیست کشور و پیگیری‌های رسانه‌ها به بار نشست و دی‌ماه95 پس از سال‌ها کشمکش بر سر انتقال آب خزر به سمنان، نمایندگان مجلس شورای اسلامی در ادامه بررسی لایحه ششم توسعه، در اقدامی درخور تحسین با حذف بند «ح» ماده۴۵ یکی از مواد الحاقی کمیسیون تلفیق، از وقوع یکی از بحران‌های زیست‌محیطی در کشور جلوگیری کردند. براساس بند«ح» ماده45، مجوز انتقال آب از دریاچه‌های بسته به‌ویژه دریاچه خزر برای دولت صادر شده بود.
انتقال آب از نگاه جغرافیدان
آب دریاچه خزر به دلایل مختلف دچار مسائل و آلودگی‌هایی است. آلودگی نفتی ناشی از فعالیت استخراج نفت کشورهای همسایه، آلودگی فاضلاب و صنعتی و... که اکو‌سیستم خزر را مورد تهدید قرار داده و حالا کارشناسان نگران انتقال آب این دریاچه و افزوده‌شدن دیگر تبعات زیست‌محیطی ناشی از اجرای این طرح هستند. آب خزر، شور است و برای انتقال آن باید از آب‌شیرین‌کن استفاده کرد، اما نمک به‌جا مانده از آن خودش داستانی دارد و مدیریت می‌طلبد. خدیجه گلین‌مقدم، استاد جغرافیا و مدیر کمپین مخالفان انتقال آب خزر به کویر، می‌گوید: «علت اصلی مخالفت ما با اجرای پروژه انتقال آب، دریاچه‌بودن خزر است. انجام این طرح به همین دلیل، تبعات زیست‌محیطی بسیاری برای کشور و حتی منطقه دارد.» او در گفت‌وگو با همشهری می‌افزاید: «میزان نمک دریاچه خزر هم‌اکنون 17درصد است که با اجرای این طرح و شیرین‌کردن آب تا 40درصد هم افزایش خواهد یافت. دریاچه نیز دچار پسروی است، سفید‌رود که اصلی‌ترین رود داخلی است که به خزر می‌ریزد، کم آب شده، اختیار رود ولگا نیز با روسیه است. با وجود این، اگر آب این دریاچه هم انتقال یابد، بادهایی که از قطب شمال وزیده و بخشی از آن به خراسان رفته و بخش دیگری از روی خزر می‌گذرند، چند سال بعد از روی خزری عبور می‌کنند که کم‌آب شده و پرنمک است. بادها، نمک‌ها را به نقاط مختلف مانند جلگه و جنگل و... انتقال خواهد داد و محیط‌زیست را با خطری جدی روبه‌رو خواهد کرد.»
شوک سمنان بعد از چند سال
این استاد دانشگاه به تبعات منفی این طرح در مقصد نیز اشاره کرده و می‌گوید: «به جز اینکه باید بررسی شود که آیا کویر خاصیت آب‌پذیری دارد یا نه، تبعات اجتماعی متعددی در مقصد رخ خواهد داد. در سال‌های اولیه انتقال آب، زندگی و فعالیت‌های مختلف کشاورزی و... رونق خواهد گرفت، منطقه مهاجر‌پذیر می‌شود و بر جمعیتش افزوده خواهد شد اما بعد از چند سال که جمعیت منطقه مبدأ هم افزایش یافت و با بحران انتقال آب مواجه شده‌اند، انتقال آب قطع خواهد شد. بعد از این اتفاق، جمعیت و فعالیت‌های شکل‌گرفته در مقصد، با بحرانی جدی مواجه خواهند شد که این می‌تواند پیامدهای امنیتی نیز به‌دنبال داشته باشد.» این جغرافیدان با تأکید بر اینکه اگر خزر دریا بود و نه دریاچه، هیچ مشکلی وجود نداشت، می‌افزاید: «تغییر الگوی کشت به سمت محصولات کم‌آب‌بر، به‌کارگیری طرح‌های تولید آب و صرف هزینه برای اجرای آنها و همچنین تمرکز بر انتقال آب از دریای عمان به استان‌های دارای بحران آب، از راهکارهای جایگزین انتقال آب خزر به سمنان است.» به گفته این کارشناس، دریای عمان به‌دلیل اتصال به آب‌های آزاد با بحران‌های دریاچه خزر مواجه نخواهد شد و می‌تواند طرح موفقی را رقم بزند.
هیچ مطالعه‌ای برای انتقال آب انجام نشده است
اجرای هرگونه طرح و برنامه چه در قالب محیط‌زیست و چه در دیگر حوزه‌ها، نیازمند بررسی و مطالعات دقیق و علمی از جنبه‌های مختلف است. رضا ارجمندی، عضو هیأت مدیره انجمن متخصصان محیط‌زیست و عضو هیأت علمی دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه واحد علوم و تحقیقات معتقد است که انجام چنین اقدامی نیازمند مطالعات دقیق علمی، اقتصادی، محیط‌زیستی، فنی و اجتماعی است. این استاد محیط‌زیست به همشهری می‌گوید: «تمام این موارد باید به‌صورت دقیق مورد مطالعه قرار گیرد. نتایج این اقدامات نیز در دوره 4، 5 ساله خود را نشان نداده و در طولانی‌مدت ظاهر خواهد شد.» او تأکید می‌کند که تاکنون نه در دولت کنونی و نه در دولت پیشین هیچ مطالعاتی در این خصوص انجام نشده یا اگر هم انجام شده، ما از آن بی‌اطلاعیم. هزینه مورد نیاز برای انجام این طرح، تبعات زیست‌محیطی، تبعات شیرین‌کردن آب و انتقال آن، اختلاف تراز میان شمال و کویر و... ازجمله مواردی است که از دید این استاد محیط‌زیست باید بررسی و به‌صورت دقیق و علمی پاسخ داده شود. به جز اینها ارجمندی بر موضوع رضایتمندی مردم نیز تأکید کرده و کسب نظرات مردم را هم موضوع مهمی در اجرای این طرح می‌داند. ارجمندی تأکید می‌کند: انتقال آب از حوضه‌ای به حوضه دیگر، نیازمند انجام دقیق این مطالعات است و بدون آن نمی‌توان پروژه را اجرایی کرد. اما درصورت انجام این بررسی‌ها و مطالعات دقیق و علمی، اجرای آن تنها برای تامین آب شرب منطقی است و نه مصارف صنعتی و کشاورزی.