مروری بر باورهای مردم درباره اسطوره گاو و نقش‌اش در بلایای طبیعی
گاوی که زمین را می‌لرزاند
لیلا باقری
قدیم‌ها که مردم زندگی‌شان با کشاورزی و دامداری می‌گذشت، آن وقت‌ها که بیشتر می‌فهمیدند بند نافشان گره خورده با طبیعت، و بود و نبودشان بند محیط‌زیست‌شان است برای هر اتفاق طبیعی‌ای خیالبافی‌های فلسفی داشتند. اتفاق‌های خوب و بد طبیعت را به یک منبع قدرت خیر یا شر متصل می‌دانستند و درباره‌اش داستان‌های گوناگونی نقل می‌کردند. اما تقریبا ریشه همه این داستان‌ها از اروپا تا هند و ایران یکی بوده است. زلزله هم یکی از این بلایای همراه با خرافه و داستان است. از سال82 تا امروز، دی‌ماه برای ما یادآور زلزله عظیم بم است که دل تمام ایرانی‌ها را سوزاند؛ زلزله‌ای که شهری قدیمی را با خاک یکسان کرد و جان‌های زیادی را گرفت. به همین مناسبت به این پدیده طبیعی در بین باورهای قدیمی نگاهی انداخته‌ایم؛ باوری که می‌گوید، زمین روی شاخ گاو است و هرگاه گاو خسته شود و زمین را بلغزاند روی شاخ دیگر، زلزله رخ می‌دهد.
گاوی بر پشت ماهی!
بد نیست همین ابتدا کمی درباره گاو بدانیم. حیوانی با چشم‌هایی مظلوم، مفید، بی‌آزار و البته اهل کار. در گذشته گاو ماده شیرده را نماد زمینِ روزی‌بخش می‌دانستند. به‌عنوان مثال در مصر باستان، گاو مادرِ خورشید و اصل ظهور است و به دنیا آورنده «اوزیریس» (ایزد جهان زیرزمینی و زندگی پس از مرگ در اساطیر مصر باستان). گاو نماد حاصلخیزی، ثروت، بهار، مادر و مادر آسمانی خورشید است. در یونان هم ماده گاو، خدابانوی شادی و رقص و موسیقی است. احترامی که در هند برای این حیوان قائل می‌شوند در هیچ کجای دنیا دیده نشده است. در وداها (کهن‌ترین کتاب‌های آریاییان و قدیمی‌ترین نوشته به زبان هند و اروپایی است که تاریخ نگارش آنها را در دوره‌ای بین سال‌های۱۷۵۰ و ۶۰۰ قبل از میلاد می‌دانند) به‌عنوان الگوی ازلی مادر بارور معرفی می‌شود. در دایره‌المعارف باورهای عامیانه مردم، گردآوری دکتر حسن ذوالفقاری، علاوه بر این توضیحات درباره گاو، از «گاو زمین» هم گفته شده است؛ اینکه براساس باورهای خرافی، جهان بر پشت ماهی قرار دارد؛ ماهی در آب است؛ زیر آن ماهی گاوی است و زیر گاو صخره و زیر صخره ثری (زمین) و زیر ثری کسی نمی‌داند که چیست. نام آن ماهی «لیوثا» است و نام آن گاو «یهموث». بعضی‌ها هم گفته‌اند زمین روی یک شاخ گاو است. هر وقت که آن شاخ خسته می‌شود، گاو سر خود را حرکت می‌دهد و می‌جنباند و زمین را می‌اندازد روی شاخ دیگر. هرجای زمین که روی شاخ گاو قرار می‌گیرد، آن نقطه زلزله می‌شود.
گاو زمین در ادبیات کلاسیک
بیشترین کاربرد عقاید قدما و خرافات‌ها در شعر و ادبیات فارسی بوده است. برخی شعرهایی را که به گاو اساطیری اشاره کرده‌اند، در اینجا می‌خوانیم.
در شاهنامه آمده است:
ز زخم سمش گاوماهی ستوه
به جستن چو برق و به هیکل چو کوه
فرخی هم سروده:
گاو ز ماهی فرو جهد گه رزمت
گر تو زمین را ز نوک نیزه بخاری
از قول اسب سنجری که وی را بر زمین زده بود شاعر گفته است:
من گاو زمینم که جهان بردارم
یا چرخ چهارمم که خورشید کشم
در ترانه‌های خیام آمده:
گاوی است بر آسمان قرین پروین
گاوی است دگر نهفته زیر زمین
یا
گر بینایی چشم حقیقت بگشا
زیر و زبر دو گاو مشتی خر بین
خاقانی:
شاه بود آگه که وقتی ماه و گاو زمین
کلی اجزای گیتی را کنند از هم جدا
سروده اخوان ثالث:
جل زرین ازین خرگاه پوشند
فراگاو زمین سرتا سُرینا
یا درجایی آمده است:
«اولین چیزی که خداوند آفرید، قلم بود؛ با آن، آنچه تا روز قیامت خواهد بود، ثبت کرد. سپس بخار آب را تا روز قیامت بالا برد و از آن آسمان‌ها را آفرید. سپس ماهی را آفرید و زمین را بر پشت آن گذاشت. آنگاه ماهی حرکت کرد و زمین لرزید و خداوند زمین را با آفرینش کوه‌ها محکم گردانید.» (میبدی)
جایگاه ماهی‌زمین در شعر فارسی
در شعر فارسی، به روایت «ماهی زمین» و همین مضمون اشاره شده است.
سنایی می‌سراید:
دوست‌رویی آنچنان کز پشت ماهی تا به ماه
بر تو هر موجود را عشقی دگر بینم جدا
مسعود سعد سروده:
به پی شکسته همی ماهی زمین را پشت
به یشک خسته همه شیر آسمان را یال
یا:
صدساله زمین خشک را از خون
تا ماهی و پشت گاو تر کرده
در شاهنامه هم آمده:
یکی را ز ماهی به ماه آورد
یکی را ز مه زیر چاه آورد
یا:
زمین هفت کشور به شاهی توراست
سر ماه تا پشت ماهی توراست
همه بندگانیم و شاهی توراست
ز برج بره تا به ماهی توراست
ماهی در اسطوره‌های کهن
اما کمی درباره ماهی بخوانیم و باورهای اسطوره‌ای درباره این موجود آبزی. در باورهای عامیانه مردم ایران آمده است که ماهی در فرهنگ و رسوم کشورهای مختلف نشانه‌های گوناگونی دارد و همچنین در فرهنگ و باورهای مردم، قصه‌های فراوانی درباره این موجودات دریایی نقل شده است. به‌ویژه در باور مردم کشورهای آسیای دور که ماهی را نماد پاکی و حیات می‌دانند. در برخی از آیین‌ها هم این موجود نمادی مذهبی پیدا کرده است. ماهی به‌دلیل شیوه عجیبش در تولید مثل و تعداد بی‌شمار تخمی که می‌ریزد، نماد زندگی و باروری است. در چین ماهی نماد بخت و اقبال و علامت شادکامی و نیک‌بختی است. همچنین می‌گفتند ماهی در دریای آب زندگی می‌کند و انسان در دریای باد. برخی از ماهیان پری‌اند و برخی برای خود در دریا دم و دستگاهی دارند و یکی از سرزمین‌های پریان زیر آب است. در فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها هم زیر کلمه ماهی که در عربی نون، حوت و سَمَک نوشته می‌شود، آمده است. روایتی می‌گوید این ماهی بر دریا، دریا بر باد، و باد بر قدرت قرار دارد. گویند آن ماهی استکبار کرد و به‌خود مغرور شد و خواست جهان را زیر و رو کند. خدا پشه‌ای بیافرید تا به بینی او در شد و بیرون شد و پیش روی او بنشست. از آنگاه چشم آن ماهی بازمانده است و در آن پشه همی نگرد.
اسطوره گاوماهی در نگهبانی و ستایش آب
گاوماهی بارور‌کننده و سقط‌کننده
بنابر روایات کهن، در میان حیواناتی که از گاو نخستین پدید آمدند، از ماهی بزرگی به نام گاوماهی یاد می‌شود که در تمامی دریاها وجود دارد. هنگامی که این ماهی بانگ می‌زند، همه ماهی‌ها باردار می‌شوند و همه موجودات زیانکار دچار سقط جنین می‌شوند.
در اشعار فارسی از «گاوماهی» هم یادشده است. «ز زخم سمش گاوماهی ستوه/ به جستن چو برق و به هیکل چو کوه». اسطوره گاو ماهی یکی از نخستین اندیشه‌های زمین‌شناختی است که به تفکر و باورهای انسان‌های اولیه درباره حیات و آفرینش مربوط می‌شود. این تفکر زمین‌شناختی تا قبل از کشف نظریه‌های مدرن، یکی از نظریه‌های رایج بوده است. براساس این اسطوره به امر خداوند زمین بر پشت گاو و گاو نیز بر پشت ماهی و ماهی بر آب قرار گرفته است. توالی روز شب و فصول و حتی بروز زلزله ناشی از تحرک این دو موجود است.
اما این نظریه چطور و از کجا آمده است؟ محمدتقی شهبازی در کتاب گاوماهی می‌نویسد که قدما همیشه از واقعیت‌های اطراف خود الهام می‌گــرفتند و فرهنگ و تمدن می‌ساختند. ارتباط ذهنی آن انسان‌ها با تصویر 2پدیده از جنس برف و یخ و به شکل گاو و ماهی در رأس پیشانی کوه عظیم چهل‌نابالغان (گرین یا گرو) نهاوند در سلسله جبال زاگرس و همچنین وجود رودخانه‌هایی در پایین‌دست گاو ماهی و تأثیر این رودخانه بر حیات مادی و معنوی مردم منطقـه، عامل پیدایش اسطوره گاوماهی (گاماسی) بوده است.
رودخانه گاماسیاب پرآب‌ترین رودخانه غرب کشور، از نهاوند تا کرخه، است و از کوه چهل‌نابالغان نهاوند که یک سنگ (سنگ مقیاسی قدیمی برای سنجش میزان آب) و نیم‌متر ارتفاع دارد، سرچشمه می‌گیرد.
می‌گویند چهل امامزاده (چهل‌تن) در این کوه و جنب گاوماهی دفن شده‌اند، که تا چند دهه پیش زیارتگاه خیل کثیری از مردم منطقه بوده است و 2 یخچال بازمانده از دوران چهارم زمین‌شناختی به شکل گاو و ماهی در پیشانی این کوه قرار گرفته است.
شکل گاوماهی از برف در بالای این کوه، بعد از آب شدن برف و یخ سطحی گسترده بر کوهستان گَرّو، مشاهده می‌شود و در تابستان هم پابرجاست و هرگز تمام برف گاوماهی (یخچال‌ها) آب نمی‌شود، ولی شکل گاو وحشی و ماهی برای مدت کوتاهی از دوردست قابل‌رؤیت است و به مرور تغییر شکل می‌دهد.
رمز و راز گاماسیاب با همین 2 شکل گاو و ماهی آغاز می‌شود جغرافیدانانی چون قزوینی، ابن‌فقیه، ابودلف و... در طول قرون و اعصار همگی از آنها تحت عنوان طلسم نام برده‌اند. ابودلف در سفرنامه خود می‌نویسد: از همدان به نهاوند می‌روید، در این شهر یک گاو و ماهی سنگی زیبا موجود است. می‌گویند ایـن دو مجسمه یا تندیس طلسمی است که برای بعضی بیماری‌ها که در آنجا شیوع داشته، ساخته شده است.
احتمالاً این مجسمه‌ها به‌صورت دست‌ساز در شهر یا دروازه شهر به‌صورت نماد و نگهبان وجود داشته است. تصویر گاوماهی همچنین در سکه‌های منطقه در دوران‌های گذشته منقوش بوده است. اهمیت کشاورزی و دامداری و نقش آنها در رکود یا شکوفایی اقتصاد جوامعِ باستانی بی‌گمان آب و گیاه را به‌صورت 2عنصر اساسی درجه اول درآورده است. از این‌رو به 2پدیده یادشده و اهمیت آنها توجه خاصی شده و نیایش و جلب حمایت از خدایان نگهبان را الزامی کرده است. چنین نیایشی شامل جشن، شادی، آیین سوگواری، قربانی خونین، مراسم نذر، پیشکش هدیه به خدایان و آیین‌های دیگر می‌شده، از این‌رو این منطقه از هزاران سال پیش جایگاه انسان‌هایی با مذهب بوده است.
گاماسیاب یا «گاو و ماسی آب»، یعنی آب (گاو و ماسی) یا آب گاو و ماهی. گاو در زندگی باستانی، یعنی پیش از ورود آریایی‌ها به ایران و پیش از آنکه یکتاپرستی جهانگیر شود، همواره نماد خدای کشاورزی و نگهبان کشاورزی به‌شمار می‌آمده و ماهی (ماسی) نیز خدای آب و نگهبان آب بوده است. این اسطوره مرکب (گـاو و ماهی)، براساس مطالعات باستان‌شناسی و اسطوره‌شناسی در کوه‌های زاگرس، به‌ویژه نواحی غرب ایران و بین‌النهرین و حتی ایتالیا، مورد ستایش واقع شده و بر زندگی مردم تأثیر‌گذار بوده است.
حیوانات و پیش‌بینی زلزله
این حیوان‌های هشیار!
مردم در گذشته اعتقاد داشتند اگر مادیان و اسب یا چارپایان دیگر بی‌دلیل رم کنند و شیهه و نعره بکشند دلیل بر وقوع زلزله است. تبریزی‌ها می‌گویند، نصفه‌شب اگر سگ‌ها پارس کنند یا کلاغ‌ها قارقار کنند نشانه آمدن زلزله است. قدقد بی‌دلیل مرغ هم نشانه زلزله است. باورهای دیگری هم در این زمینه وجود دارد که می‌گوید رفتارهای عصبی و غیرمعمول در حیوانات می‌تواند نشانه زلزله باشد. این باور از گذشته‌های دور وجود دارد و البته امروزه هم رد نمی‌شود. محققان و پژوهشگران گرچه به نتایج خوبی در این زمینه رسیده‌اند اما می‌گویند باید مطالعات بیشتری در این زمینه داشته باشند.
بنا بر پژوهش‌های انجام شده، گربه‌ماهی ازجمله حیواناتی است که استعداد بالایی در تشخیص وقوع زلزله دارد و از چند روز قبل از وقوع زلزله با نشان دادن عکس‌العمل‌های شدید اطرافیان را از این موضوع آگاه می‌کند. محققان معتقدند، حیوانات زیادی می‌توانند زلزله را پیش‌بینی کنند. آنها قبل از وقوع زلزله سر و صدا می‌کنند، لانه خود را ترک می‌کنند، زودتر از تخم بیرون می‌آیند و... . در همین زمینه دکتر سیدجاوید آل‌داوود، عضو هیأت علمی دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران و رئیس کارگروه تخصصی رفتارشناسی حیوانات هم گفته است که در دنیا کارهای زیادی در زمینه شناسایی رفتارهای حیوانات به‌عنوان پیشنشانگرهای زلزله انجام شده است.
به‌ویژه در چین، ژاپن، آمریکا و روسیه و در بسیاری از موارد این تحقیقات نتایج موفقیت‌آمیزی به همراه داشته است. در مرکز پیشنشانگرهای زلزله هم کارگروهی تحت عنوان رفتارشناسی حیوانات تشکیل شده است و آنها در این کارگروه براساس تغییرات رفتاری در حیوانات چند پروژه طراحی کرده‌اند چراکه این تغییرات براساس نوع و گونه حیوان متفاوت است. دلیل بروز رفتارهای واکنشی حیوانات قبل از وقوع زلزله می‌تواند شامل تغییرات حرارتی، مغناطیسی و الکترومغناطیسی باشد. بعضی حیوانات می‌توانند این تغییرات را دریافت کنند؛ مانند سگ‌ها و زنبورها.
ماهی‌ها هم نسبت به تغییرات مغناطیسی حساسند. تغییرات ایجاد شده در شیب زمین را چهارپایان بزرگی مانند اسب و قاطر بهتر متوجه می‌شوند؛ چراکه گوش داخلی این حیوانات بسیار بزرگ است. تغییرات حرارتی پوسته توسط حیواناتی مانند موش‌ها و مارها که در داخل زمین زندگی می‌کنند، بهتر احساس می‌شود و تغییرات ناشی از شکستگی سنگ‌ها و صدایی که در اثر شکسته‌شدن سنگ‌ها ایجاد می‌شود برای سگ‌ها که قدرت شنوایی بالایی دارند محسوس‌تر است.
چین در استفاده از حیوانات برای پیش‌بینی زلزله از دیگر کشورها مصمم‌تر است. اداره لرزه‌نگاری نانجینگ چین، هفت مزرعه نگهداری حیوانات را به ایستگاه‌های لرزه‌نگاری تبدیل کرده است. پرورش‌دهندگان باید 2بار در روز گزارش کوتاهی درباره رفتار حیوانات به اداره لرزه‌نگاری نانجینگ ارائه کرده یا رفتارهای غیرطبیعی را در کوتاه‌ترین زمان ممکن از طریق نرم‌افزار پیام‌رسان چینی کیوکیو اطلاع دهند.
در همینه زمینه :
گزارش