تالاب
نماد تالاب‌های ایران در بحران
کارشناسان معتقدند تصفیه پساب‌های وارد شده به تالاب انزلی و جمع‌آوری مکانیکی آزولا، می‌تواند به احیای دوباره این تالاب کمک کند
الهام مصدقی راد/خبر‌نگار
تالاب انزلی سال 1354در فهرست تالاب‌های بین‌المللی ثبت شد. این تالاب از مهم‌ترین زیستگاه‌های پرندگان بومی و مهاجر و نیز محل تخم‌ریزی آبزیان به‌ویژه ماهیان خاویاری و استخوانی دریای خزر است و زیستگاه بیش از 100گونه پرنده، 50گونه ماهی و صدها گونه گیاهی و جانوری است. یکی از اصلی‌ترین کارکردهای این تالاب، کنترل سیلاب‌های ناشی از 11رودخانه موجود در منطقه است که در مخزن این تالاب ذخیره و به‌تدریج در دریا رها و مانع از بروز سیلاب‌های مخرب درمنطقه می‌شود. تالاب انزلی که نیلوفرهای آبی آن شهرت جهانی داشته و نماد تالاب‌های ایران به شمار می‌رود اکنون دچار وضعیتی شده که نه‌تنها درصورت بروز بارش‌های شدید توان مهار سیلاب‌ها را ندارد بلکه حیات خودش نیز به خطر افتاده است. رسوبات ناشی از تخریب مراتع بالادست و ورود پساب‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی از جمله مهم‌ترین عواملی است که به زعم کارشناسان این تالاب را دچار بحران کرده است.
برهان ریاضی، پژوهشگر تالاب با اشاره به موقعیت تالاب انزلی، ورود پساب از شهرهای رشت، صومعه‌سرا، بندر انزلی و روستاهای متعدد این منطقه را مهم‌ترین عامل بحران ایجاد شده در این تالاب دانسته و می‌گوید: تمام مواد مغذی از طریق پساب‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی وارد تالاب می‌شود اما هیچ تصفیه‌ای صورت نمی‌گیرد؛ به همین دلیل ظرف نیم‌قرن گذشته عمق این تالاب به یک سوم رسیده و بخش قابل توجهی از آن دچار خشکیدگی شده است. این استاد دانشگاه در گفت‌وگو با همشهری، تصفیه پساب‌ها را مهم‌ترین راهکار حل بحران انزلی اعلام کرد و افزود: «این تصفیه نباید یک تصفیه مرسوم و عادی باشد بلکه تصفیه‌ای لازم است که جلوی ورود مواد مغذی را به تالاب که در رأس آن نیتروژن و فسفر قرار دارد، بگیرد اما متأسفانه همان تصفیه عادی و مرسوم هم انجام نمی‌شود.» تالاب انزلی سرشار از نی است؛ نی‌هایی که تعداد آنها بسیار انبوه است و به گفته ریاضی اتفاق خوبی در انزلی محسوب نمی‌شود. یکی از دلایل زیاد شدن این نی‌ها، افزایش مواد مغذی به‌دلیل ورود پساب است. این استاد دانشگاه می‌گوید: «مواد سلولزی قابلیت فساد ندارد و خودشان از عوامل مهم افزایش پیری زودرس تالاب محسوب می‌شوند، افزایش این مواد مغذی که به‌دلیل ورود پساب به تالاب رخ داده علت افزایش نی‌هاست.»
مهمان 30ساله مزاحم در تالاب انزلی
آزولا، یکی دیگراز مهم‌ترین تهدیدات تالاب انزلی است. نوعی سرخس آبزی شناور که سطوح وسیعی از اکوسیستم‌های آبی را اشغال کرده و رشد بیش از حد آن تأثیر بسیار نامطلوبی بر کیفیت آب گذاشته و مشکلات اکولوژیکی ایجاد می‌کند. این گونه در سال 1363در قالب طرحی پژوهشی با عنوان «آزولا جانشین کودهای شیمیایی ازته برنج» از کشور فیلیپین وارد استان گیلان شد. پس از 3 سال مطالعه مقدماتی برای کاربردی شدن پژوهش‌ها در ایستگاه آزمایشی کشت برنج رشت، به‌عنوان تثبیت‌کننده نیتروژن خاک در فرآیند کشت برنج استفاده شد اما به‌تدریج با راهیابی به منابع آبی از تالاب انزلی سردرآورد. قرار‌گرفتن آزولا در تالاب، تبادلات هوایی را مختل کرده و باعث جلوگیری از رسیدن اکسیژن و نور به آب شده و در نهایت موجب مرگ آبزیان می‌شود. ریاضی، آزولا را به یک پتو تشبیه می‌کند که روی قسمت‌های بدون نی، در تالاب انزلی کشیده شده است. او می‌گوید: «باید انزلی را از این گیاه نیز زدود و یکی از اصلی‌ترین راهکارهای آن اقدامات مکانیکی است. آزولا، دو گونه سرخس آبزی شناور بومی ایران را که در انزلی وجود داشت، از بین برده است.»
کمتر از 2ماه قبل، سازمان حفاظت محیط‌زیست پس از سال‌ها، خرید و فروش آزولا را ممنوع اعلام کرد. طاهره افتخاری، مدیرکل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیک این سازمان اعلام کرد: به‌دلیل تأثیرات منفی زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی این‌گونه به‌ویژه در تالاب‌های کشور، ممنوعیت خرید و فروش آن در بخشنامه‌ای به تمامی ادارات کل محیط‌زیست استان‌ها ابلاغ شده است.
پروژه‌ای میلیاردی برای شوخی با تالاب انزلی
سازمان حفاظت محیط‌زیست به تازگی با اجرای طرحی جدید و آزمایش‌نشده برای بهبود وضعیت تالاب انزلی موافقت کرده و اعتباری در حدود 1000میلیارد تومان را به آن اختصاص داده است. پیشنهاد‌دهندگان و مجریان این طرح اعلام کرده‌اند با استفاده از نانو ذرات تیتانیوم، تالاب را از رسوبات ایجاد شده پاکسازی خواهند کرد. سازمان محیط‌زیست بخشی از اعتبار مورد نیاز این شرکت را تامین کرده است. حسین آخانی، استاد زیست‌شناسی دانشگاه تهران نخستین کارشناسی بود که اجرای این طرح را مورد انتقاد قرار داد و گفت: «مدیران این شرکت می‌خواهند نخستین متخصصان جهان باشند که با استفاده از تکنولوژی نانوذرات تیتانیوم عمق تالاب را زیاد کنند. این یک بلوف بی‌پایه است که در هیچ جای دنیا مدلی مشابه ندارد. از آقای کلانتری هم باید پرسید آیا از خطرات زیست‌محیطی استفاده از نانو ذرات تیتانیوم مطلع هستند که طبق مقاله منتشر شده در مجله شیمی پزشکی در سال 2016می‌تواند باعث تغییر در دی ان‌ای موجودات شود؟ آیا از اثرات تجمعی چنین ذرات خطرناکی در بدن موجودات اطلاع دارند که می‌خواهند آن را در یکی از پیچیده‌ترین اکوسیستم‌های آبی کشور به کار ببرند؟» ریاضی، استاد تالاب‌شناس درخصوص این طرح با تأکید بر اینکه این کار هنوز تجربه نشده و به همین دلیل نمی‌توانم آن را رد یا تأیید کنم، می‌گوید: «این طرح برای مجریانش هم کار جدیدی است. باید با احتیاط جلو بروند. گیاهان در مورد فلزات سنگین ویژگی‌های متفاوتی دارند، مطالعات نشان داده تیتانیوم به میزان بسیار زیادی در نسوج گیاه نی نفوذ کرده و جذب می‌شود و در کف تالاب رسوب می‌بندد، به همین دلیل ممکن است این تیتانیوم در آینده مشکل ساز شود.» او با تأکید بر اینکه چنین اقدامی ابتدا باید در سطحی بسیار کوچک و به‌صورت پایلوت به اجرا درآید با صراحت اعلام می‌کند: «با محیط‌زیست نمی‌توان شوخی کرد.»
خداحافظی قوها با انزلی
اسماعیل کهرم، استاد محیط‌زیست و پرنده شناس به همشهری می‌گوید: «در منطقه تالاب انزلی که به‌عنوان دومین تالاب بین‌المللی ایران در کنوانسیون رامسر ثبت شد، 2هزار بال قو وجود داشت اما به مرور با خشک شدن تالاب و احداث کنارگذر انزلی در دولت نهم و دهم، بخش‌های دیگری از تالاب نیز با خشکی بیشتری مواجه شد و هر روز بر تعداد پرندگانی که تالاب را ترک می‌کردند، افزوده شد.» این پرنده‌شناس می‌افزاید: «پرنده جایی می‌رود که آب باشد و شب جایی می‌خوابد که آب حدود یک تا دومتر عمق داشته باشد تا روباه و شغال و انسان سراغش نروند. وقتی تالاب خشک شود پرنده دیگر غذایی پیدا نمی‌کند و تالاب را ترک می‌کند.»
از نگاه متخصصان نانو
آنچه کارشناسان و متخصصان حوزه نانو از تأثیر این ذرات در تالاب بیان می‌کنند، نه‌تنها هیچ امیدی به پاکسازی و حل بحران انزلی ایجاد نمی‌کند بلکه نگرانی در مورد آینده این تالاب و اکوسیستم منطقه را هم به آن می‌افزاید. کارشناسان معتقدند ذرات نانو تیتانیوم تنها قادر به از بین بردن رسوبات آلی بوده و بر دیگر رسوبات تأثیری نخواهند گذاشت. به‌عبارت دیگر اگر 100درصد تالاب انزلی دچار رسوب‌گرفتگی شده باشد، این ذرات تنها قادرند 20تا 25درصد این رسوبات را از بین ببرند؛ به بیانی دیگر، صرف هزینه‌ای 1000میلیارد تومانی برای حل کردن 25درصد از بحران! به گفته این متخصصان، ذرات نانو تیتانیوم در آب باقی خواهند ماند و جذب ساختارهای گیاهی و جانوری موجود در تالاب می‌شوند و این اتفاق ناگواری است که آینده اکوسیستم این منطقه را با تهدید مواجه می‌کند چراکه جذب این ذرات در بدن جانوران در بهترین حالت موجب بروز انواع سرطان‌ها در آنها شده و در بدترین حالت هم ساختار دی‌ان‌ای آنها را به هم می‌ریزد. این متخصصان همچنین تأکید می‌کنند این اقدام تاکنون در هیچ کجای دنیا انجام نشده و تنها بهره‌مندی از ذرات نانو تیتانیوم برای پساب فاضلاب مفید خواهد بود، نه یک اکوسیستم زنده مانند تالاب. در مواردی هم که از این ذرات برای فاضلاب استفاده می‌شود با کمک تکنیک‌هایی بعد از انجام کار، آنها را جمع‌آوری می‌کنند تا عوارض ماندگاری آنها ایجاد نشود.
