کرمان
بم؛ 15 سال بعد از زلزله
سیده زهرا عباسی/ خبرنگار
آمد و ویران کرد زمین‌لرزه‌ای که 15 سال پیش رعشه بر تن بم، شهر قنات‌ها و نخل‌ها، انداخت. اما نمی‌دانست این شهر زخم‌خورده دوباره روی پای خودش می‌ایستد حتی اگر خشت‌خشت ارگ هم فرو ریخته باشد. حتی اگر «ایرج‌بسطامی» هم نباشد تا برای غم ناتمام همشهریانش بخواند. آری، مصیبت آمد، اما بم هنوز زندگی می‌کند.
زندگی برقرار است
مردم بم همه همین را می‌گویند؛ دیگر روزهای سختمان گذشته. خدا را شکر همه خانه و زندگی دارند. زندگی‌مان را می‌کنیم. البته نه مثل مرکز استان یا شهرهای بزرگ، اما خب، زندگی می‌گذرد. زینت یکی از اهالی بم است. او و خانواده‌اش از زلزله جان سالم به در برده‌اند، اما داغ همشهریان روی دلشان ماند. می‌گوید: «حالا که 15 سال گذشته، اگر به بم سر بزنید، شهر برقرار است. مردم زندگی می‌کنند. ساختوسازها تمام شده است. همه خانه‌ها آب، برق، گاز و تلفن دارند.» اما او هم مانند دیگر بمی‌ها گلایه‌هایی دارد. از توسعه و عمران شهری می‌گوید. از کوچه پس‌کوچه‌های خاکی و آسفالت نشده. از دیوارهای فروریخته‌ای که همان‌طور مانده‌اند. از حاشیه‌های شهر که بی‌‌سروسامانند.
جای خالی عمران شهری
فرماندار بم هم البته این گفته‌های اهالی را تکذیب نمی‌کند. او به همشهری می‌گوید: «از نظر ساخت‌و‌ساز تقریبا همه ساختمان‌هایی که در زلزله تخریب شده بود، مجددا ساخته شدند و زندگی در آنها جریان دارد. اما مشکل اصلی ما این است که در زمان زلزله و در نتیجه تخریب‌های آن، آسیب زیادی به بخش عمران شهری وارد شد. متاسفانه در دولت نهم و دهم در حالی که بازسازی و فعالیت‌ها در این بخش به پایان نرسیده بود، پایان بازسازی بم اعلام شد. به همین دلیل هنوز مشکلاتی در شهر بم وجود دارد و نارضایتی‌ها هم اغلب مربوط به همین توسعه و عمران شهری است.»
هادی شهسوارپور می‌افزاید: «مسئولان مدیریت بحران کشور قرار است امروز در بم حضور داشته باشند. قصد داریم مشکلات را در این جلسه مطرح کنیم تا اقداماتی برای رفعشان انجام شود.» عمران شهری بخش اصلی انتقاد ساکنان است. اسماعیل با موتور در شهر تردد می‌کند. با خنده می‌گوید: «هر بار که با موتور می‌روم و می‌آیم خیس می‌شوم. فصل هم فرقی نمی‌کند. همیشه همین‌طور است.» او تاکید می‌کند معضل اصلی شهر چاله‌چوله‌های معابر و از سوی دیگر، نبود شبکه جمع‌آوری آب‌های سطحی است. فرماندار بم هم در توضیح بیشتر این مشکلات تصریح می‌کند: «حدود 3 میلیون متر مربع معابر خاکی داریم که برای بهسازی آنها و رسیدن به توسعه شهری مورد نظر نیاز به اعتبار داریم.»
تخریب باغ‌ها ممنوع!
هرچند اول و آخر حرف مردم به بازسازی شهر برمی‌گردد، اما کارشناسان نکات دیگری را هم در بازسازی این باغ‌شهر مطرح می‌کنند. مساله مهم از نگاه کارشناسان، هویت شهری بم است که گویا بعد از زلزله به دست فراموشی سپرده شده. تصویر بم پیش از زلزله با تصاویر ماهواره‌ای که این روزها از این شهر در دسترس است، تفاوت زیادی دارد. نخل‌های بسیاری در جریان ساخت‌وسازهای پس از زلزله از بین رفتند. حالا اما فرماندار از نظارت جدی بر ساختوسازها خبر می‌دهد و می‌گوید: «آمار دقیقی از درصد تخریب باغ‌های شهر وجود ندارد، اما بعد از تصویب طرح جامع شهری از سال 88 اجازه تخریب باغ‌ها داده نشد. از سوی دیگر منظر فرهنگی باغ شهر بم ثبت جهانی و =به همین دلیل از تخریب بسیاری از باغ‌ها جلوگیری شد. هرچند ما همچنان درگیر هستیم و در شهر متخلفان بسیاری گاهی ساخت‌وسازهای غیرمجاز انجام می‌دهند، اما تمام توان خود را برای حفظ هویت باغ‌شهر انجام داده‌ایم.» با وجود این، هادی شهسوارپور منکر از بین رفتن معماری بومی بم پس از ساختوسازها نمی‌شود. او توضیح می‌دهد: « در بازسازی‌ها متاسفانه معماری بومی باغ‌شهر بم که مربوط به خانه‌های خشت و گلی با مصالح بومی بود، مورد توجه قرار نگرفت و به جز ارگ و برخی از بناهای ثبت ملی یا جهانی شده، خانه‌ها اغلب به شکل امروزی با مصالح نوین و با معیارهای جدید ساخته شدند و حالا بم هیچ شباهتی به تصویر پیش از زلزله ندارد.» او البته از ایمنی ساختوسازها صحبت می‌کند: « بم شهری است که هرچند روی گسل و در محل قبلی ساخته شده، اما کاملا منطبق با آیین‌نامه 2800 که بعد از زلزله بم به صورت کشوری تصویب شد، شکل گرفته است و یکی از مقاوم‌ترین شهرهای ایران محسوب می‌شود.»
پایان بازسازی‌ها
طبق آمار بنیاد مسکن شهرستان، که رضا امان‌دادی آن را اعلام می‌کند، از سال 82 و بعد از زلزله ویرانگر بم، 32 هزار و 134 واحد مسکونی در شهر بم و بروات ساخته شده است. مدیر بنیاد مسکن شهرستان بم به همشهری می‌گوید: «همچنین بازسازی 7272 واحد تجاری در بم و بروات و 4843 واحد روستایی در شهر بم، حصارکشی 24 هزار خانه در بم و بروات و 4 هزار خانه در مناطق روستایی از اقداماتی است که بعد از زلزله انجام شد.» او می‌افزاید: «همه این ساختوسازها تحت نظارت سازمان مهندسی و با نقشه مقاوم از سوی ستادهای معین انجام شده است و به نظر می‌رسد شهر کاملا مقاوم ساخته شده باشد.»
کمبودهای ثانویه
با همه این‌ها اما هنوز جای گلایه باقی است. از کمبود بیمارستان در شهر به این بزرگی که حالا جمعیتی بسیار بیشتر از سال 82 را در خود جای داده است تا نبود حتی یک سالن سینما برای 138 هزار ساکن.
حمید ابراهیم‌پور، مستند ساز و مدرس انجمن سینمای جوان بم، یکی از افرادی است که در این باره گلایه دارد. او به همشهری می‌گوید: «بعد از گذشت 15 سال می‌توانم بگویم شهر از نظر ساختمان‌سازی پیشرفت خوبی کرده است، اما کمبودهای امروز شهر بیشتر نیازهای ثانویه مثل امکانات آموزشی، فرهنگی، هنری و درمانی است.» او می‌افزاید: «بم پیش از زلزله 2 سینما داشت که هر 2 تخریب شد و حالا هیچ سینمایی نداریم. برای دیدن فیلم باید از این جا به کرمان برویم. این در حالی است که اگر امکانات فرهنگی و هنری در شهر افزایش یابد، برای روحیه مردم هم بهتر است. مردم شاید در ظاهر حالشان خوب باشد، اما هنوز از بار غم زلزله و از دست دادن عزیزان‌شان قد راست نکرده‌اند.» ابراهیم‌پور ادامه می‌دهد: «بم پیش از زلزله 2 بیمارستان داشت. یکی از آن بیمارستان‌ها فعال است. یک مرکز درمانی دیگر هم ساخته‌اند، اما علاوه بر جمعیت بم، افراد بسیاری از شهرهای اطراف برای درمان به بم می‌آیند. به همین دلیل هم بیمارستان پاسخگوی این جمعیت نیست و همیشه شاهد ازدحام مردم در آن هستیم.»
روزهای خوش بم
نمایندگان بم می‌گویند به فکر دریافت اعتبار برای بهبود وضع شهرند. اعتبارهایی که اگر اختصاص یابد می‌تواند شهر را زیر و رو کند و به آن رنگ دیگری ببخشد. فرماندار هم از رایزنی برای بخشودگی دیرکرد و سود بازپرداخت تسهیلات پرداخت شده به زلزله‌زدگان خبر می‌دهد. رایزنی‌هایی که اگر به نتیجه برسد، می‌تواند بار سنگینی از دوش مردم بردارد. شهسوارپور توضیح می‌دهد: «هیات دولت سال 94 مصوبه‌ای داشت که سود، جرائم و دیرکرد برخی از تسهیلاتی که بعد از زلزله پرداخت شده بود، بخشیده شود. برخی از بانک‌ها مصوبه آن را گرفتند و بخشودگی را اعمال کردند، اما بخشودگی برخی از بانک‌ها هنوز عملی نشده است. قرار است از طریق نماینده‌های مجلس موضوع را پیگیری کنیم.» او البته حالا از وضع اقتصادی و رونق شهر می‌گوید. از مهاجرپذیری بم و طرح‌های صنعتی و اقتصادی آن که موجب اشتغال‌زایی و جذب افراد زیادی شده است: «در زمان زلزله سال 82 جمعیت شهر حدود 90 هزار نفر بود. طبق آمارهای رسمی حدود یک‌سوم جمعیت شهر در این حادثه فوت کردند. طبق آخرین آمار و بر اساس سرشماری سال 95، بم حالا 138 هزار نفر جمعیت دارد و رشد خوبی را در آن شاهدیم. طرح‌های اقتصادی مثل ارگ جدید هم علاوه بر اشتغال‌زایی برای 11 هزار نفر، توانسته‌اند افراد بسیاری را جذب این باغ‌شهر کنند.»
راه برای رفتن زیاد است
کیست که نداند هر اهل بمی در خانه یک غم پنهان دارد؟ اما حالا که شهر توانسته بعد از 15 سال قد راست کند در این باغ‌شهر زیبا راه برای رفتن زیاد است... راهی که بیش و پیش از هر چیز برای گام زدن در آن اعتبار نیاز است. بم پیش از زلزله هم شهر محرومی بود. امکاناتی مانند تهران یا حتی مرکز استان نداشت. حالا که شهر از نو ساخته شده، شاید بتوان همزمان با زدودن غم 15 ساله، غبار محرومیت هم از آن برگرفت.
بم اعتبار اختصاصی برای بازسازی ندارد
فاطمه رجب‌زاده- خبرنگار: 15 سال از زلزله هولناک بم می‌گذرد. هرچند پرسه‌ای کوتاه در بم نشان می‌دهد مردم شهرشان را از نو ساخته‌اند، اما همچنان آثاری از این زلزله ویرانگر باقی است و نماینده بم در مجلس شورای اسلامی علت را اختصاص ندادن اعتبار ویژه برای بازسازی شهر می‌داند.
حبیب‌الله نیکزادی به همشهری می‌گوید: بم 100 هزار نفری آن سال‌ها بخش زیادی از جمعیت خود را در اثر زلزله و مهاجرت از دست داد، اما حالا شاهد بازگشت جمعیت و همچنین مهاجرانی از دیگر شهرهاست.
وی با بیان اینکه امروز عمده شهر ساخته شده، اما هنوز آثاری از برخی ویرانه‌ها در شهر دیده می‌شود و برخی کوچه‌ها هنوز خاکی است، می‌افزاید: 2 دلیل برای این کاستی می‌توان برشمرد؛ اول اینکه از همان ابتدا پس از زلزله بم هیچ اعتبار اختصاصی با عنوان بازسازی به بم اختصاص نیافت و دیگر اینکه مسئولان، پایان بازسازی را چند سال قبل اعلام کردند در حالی که چنین نبود و هنوز برای تکمیل برخی ساختوسازها به حمایت دولت نیاز داریم.
نماینده بم در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه در سال‌های ابتدایی وقوع حادثه، کمک‌های داخلی و جهانی به سمت بم سرازیر شد و دولت هم اقدامات خوبی انجام داد، اظهار می‌کند: با این همه تنها اعتبار اختصاصی برای زلزله 14 میلیارد تومان برای بازسازی ارگ بم بود که سال 95 اختصاص یافت. همچنین در همین سال در قالب اعتبار ستاد مدیریت بحران حدود 67 و نیم میلیارد تومان منابع مالی تامین شد و بخشی از آن به بازسازی اختصاص یافت، اما بعد از سال 95 تاکنون اعتباری نداشته‌ایم.
نیکزادی با بیان اینکه این سال‌ها درخواست‌هایی برای تامین اعتبار ویژه داده شده است، تصریح می‌کند: در شرایط فعلی نمی‌توان از دولت انتظار زیادی داشت، اما برای بازسازی کامل شهر درخواست اعتبار ویژه کرده‌ایم تا برداشتن آوار باقی مانده، دیوارکشی ساختمان‌ها و آسفالت کوچه‌های خاکی انجام شود و مردم اثری از آن اتفاق ناخوشایند در اطراف خود نبینند.
او از نکته مهم اما فراموش‌شده‌ای می‌گوید که در اتفاقات طبیعی و غیرطبیعی این سال‌ها مورد توجه دولت‌ها نبوده و آن هم بازتوانی مردم پس از حوادث است. نیکزادی توضیح می‌دهد: آمار بیماران در بم به نسبت دیگر مناطق بیشتر است و مردم برای بازیابی سلامت روح و جسم نیاز به توجه مالی و معنوی دارند.
نماینده بم در مجلس شورای اسلامی در پایان از برگزاری همایشی برای بررسی مشکلات باقی مانده در بم خبر می‌دهد که همزمان با سالگرد زلزله با حضور متخصصان برگزار می‌شود.
ورود قوه قضاییه برای محافظت از خانه‌باغ‌ها
هدی دقاق- خبرنگار: بم همچنان در تلاش است تا عنوان زیبای باغ‌شهر را در ابتدای نامش حفظ کند. باغ‌شهر بم پس از زلزله به دلیل ضعف نظارت دستگاه‌های متولی می‌رفت تا دستخوش بازسازی‌های بی‌برنامه شود، اما این روزها زیر ذره‌بین است. مقایسه نقشه هوایی بم در سال 2004 و 2018 عمق فاجعه را در باغ‌شهر بم نشان می‌دهد؛ فاجعه‌ای که این سال‌ها کانون توجه است و دستگاه‌های نظارتی از جمله قوه قضاییه برای کنترل آن وارد عرصه شده‌اند.
رئیس شورای اسلامی شهر بم در این باره به همشهری می‌گوید: بم همچنان اصالت باغ‌شهر خود را حفظ کرده است و اگر روی تپه‌های یادمان زلزله یا بر فراز ارگ بم بایستید، می‌توانید شکل باغ‌شهر گونه آن را مشاهده کنید، اما اینکه این ویژگی پس از زلزله دچار آسیب شد، سخن کاملا درستی است. حالا نگرانی‌هایی وجود دارد که مبادا این اصالت دچار خدشه شود.
محسن قاسمی دلایل متعددی را در بروز این شرایط موثر می‌داند و می‌افزاید: پس از زلزله حمایت‌های دولتی در قالب پرداخت وام مشخص شد و مردم باید به سرعت برای خود سرپناهی می‌ساختند. به همین دلیل برخی خانه‌باغ‌ها تفکیک و در آنها چند واحد مسکونی ساخته شد. از سوی دیگر، خسارت‌های زلزله به شریان‌های حیاتی، قنات‌ها و کانال‌های آب موجب شده بود آب کافی برای آبیاری باغ‌ها تامین نشود و این هم در سرعت گرفتن تخریب‌ها بی‌اثر نبود.
او با بیان اینکه لازمه حفظ خانه‌باغ‌های شهر این بود که از ابتدا شهرداری و پایگاه جهانی میراث فرهنگی که متولی اصلی باغ‌شهر هستند بر ساختوسازها نظارت می‌کردند، اظهار می‌کند: شرایط روانی پس از زلزله موجب شد این نظارت‌ها کمتر باشد تا مردم سریع‌تر خانه‌ای برای خود بسازند.
قاسمی با بیان اینکه شهر بم امروز 130 هزار نفر جمعیت دارد و مشکل کمبود زمین با کاربری مسکونی هم در تفکیک زمین‌های باغی نقش داشته است، می‌گوید: آنچه امروز مورد توجه همه دستگاه‌ها و ارگان‌های منطقه اعم از فرمانداری، شورای شهر، شهرداری، میراث فرهنگی و برخی دیگر از مجموعه‌ها قرار گرفته، حفاظت از این اصالت و جلوگیری از فعالیت سودجویان برای تفکیک خانه‌باغ‌هاست.
به گفته او، نوعی بسیج همگانی در بم برای حفاظت از باغ‌شهر بم شکل گرفته و حتی قوه قضاییه به این عرصه وارد شده است تا با اقدامات برنامه‌ریزی شده نماد و هویت شهری بم حفظ شود.
10 سال تا ارگِ پیش از زلزله
ستاره حجتی- خبرنگار: سال‌ها از زلزله مهیب و جان‌سوز بم که همه چیز را یکپارچه با خاک یکسان کرد، می‌گذرد. چهره شناسنامه قرن‌های متمادی بم یعنی ارگ هم مانند شهر، هنوز به روزهای پیش از زلزله بازنگشته است. محسن موحدی، مدیر پایگاه جهانی ارگ تاریخی بم، می‌گوید هنوز یک دهه دیگر زمان نیاز است تا ارگ شبیه روزهای پیش از زلزله شود.
ارگ پس از زلزله تا امروز چه از سر گذرانده است؟
پس از زلزله حدود 90 درصد از ارگ ویران شده بود. طی سال‌های گذشته 99 درصد آواربرداری ارگ انجام شد. پس از آن مراحل استحکام‌بخشی و مرمت در حال انجام است که البته در کنار همه این‌ها، مطالعه و پژوهش هم انجام می‌شود. مراحل آواربرداری تا حدود صددرصد انجام شده است. مشابه این پیشرفت را در استحکام‌بخشی هم داریم. در بخش مرمت و بازسازی، حصار بیرونی، حصار بخش حاکم‌نشین و دروازه ورودی در اولویت بود که مرمت آنها هم تمام شده است.
این اقدامات بیشتر با اعتبار بین‌المللی انجام شد یا ملی؟
کمک‌های بین‌المللی بیشتر به صورت معنوی و همچنین کمک‌های کارشناسی بود. کشور ژاپن در زمینه ارسال تجهیزات و ماشین‌های مکانیکی مورد نیاز ما همکاری بسیار خوبی داشت، اما عمده کار ما برمبنای منابع داخلی است.
ارگ پس از بازسازی چه کاربری‌ای خواهد داشت؟
ارگ پیش از زمین‌لرزه هم شرایط مساعدی نداشت، اما همان بخش‌هایی که مرمت شده با کاربری‌های مختلف در حال استفاده است. بیشترین کاربری تا این لحظه به فعالیت‌های فرهنگی و پژوهشی اختصاص داشته است. باید توجه داشت که مجموعه ارگ اهمیت بسیاری دارد و هزینه کار در آن بالا و نیازمند اعتبار ویژه است. ارگ با هویت بم گره خورده است و به نوعی از زمان پیدایش، شناسنامه این منطقه بوده و حالا بازسازی آن نقطه عطفی در بم است و فراموش کردن آن فاجعه دلخراش محسوب می‌شود. بزرگ‌ترین مجموعه خشتی جهان چنان مورد توجه بوده است که یونسکو حریم منظری گسترده‌ای شامل چند شهرستان برای آن در نظر گرفته است. ارگ از دوردست‌ها پیداست. کمتر اثری را پیدا می‌کنید که افق منظری به این گستردگی داشته باشد.
پیش‌بینی می‌کنید چند سال تا رسیدن ارگ به شرایط پیش از زلزله باقی است؟
به نظر می‌رسد 10 سال دیگر لازم است تا بتوانیم ارگ را به نقطه پیشین برسانیم. اگر حمایت‌های دولتی و اعتبار ویژه به ما اختصاص یابد، امیدواریم این زمان کوتاه‌تر شود.
کویرنشینان زندگی را ساختند
فاطمه میرزایی- خبرنگار: حامد عسگری شاعر اهل بم است و گفته‌هایش هم شبیه همه اهل کویر. سروده‌هایش از بم کنار ترانه‌ها و شعرهایش نام او را بر زبان انداخت. پس از سال‌ها از بم می‌گوید و اینکه دیگر از بم نمی‌سراید بلکه می‌نویسد.
آنچه از بازسازی شهر تصور می‌کردید، اتفاق افتاده است؟
اتفاق افتاد، اما خیلی دیر. اهالی بم دو سال و نیم در چادر زندگی کردند و مشابه همین زمان در کانکس.
5 سال از عمر شهروندان بم صرف زنده بودن شد نه زندگی کردن. حجم اندوه چنان بزرگ بود که نیاز به زمان زیادی داشتیم، اما شاید می‌شد با مدیریتی بهتر همه چیز را کوتاه‌تر کرد.
دیگر باید از عقرب‌هایی که در چادرها مردم را نیش زدند و از سرما و گرمای آن روزها گذشت. بم امروز زندگی می‌کند. کویری جماعت اهل گلایه و منت کشیدن از کسی
نیست.
یک بار دیگر مردم روی پای خودشان ایستادند. رفته‌ها که بر نمی‌گردندند، اما هر شب جشن‌ها در تالارهای عروسی به پاست. همه چیز مثل روزهای پیش از زلزله است، فقط با خاطره‌هایی که تلخی‌شان نمی‌رود.
بم در آن شب زلزله هنرمندان و استعدادهای جوانی را هم از دست داد؛ حتی نام‌هایی که شهره ایران بودند مانند ایرج بسطامی. بم امروز مانند روزهای پیش از زلزله با هنرش می‌درخشد؟
بله. سرمایه‌های معنوی زیادی را از دست دادیم. انجمن شعر بم پیش از زلزله با 70 شاعر حیات داشت و امروز بسیاری از آنان رفته‌اند. اما هنر زاده رنج است. همین رنج‌ها باز هم هنر را در بم شکوفا می‌کند. باز هم بم بسطامی‌ها را پرورش می‌دهد. در این شکی نیست.
بم را چگونه تصویر می‌کنید؟
در طول تاریخ حیاتش، چه پیش از زلزله چه پس از آن، بم شهر قناعت، مهربانی و مهمان‌نوازی بوده و است.
