ضرورت تاب‌آوری در شهرهای ایران
سولماز حسینیون _ دکترای تخصصی طراحی شهری
ما در جهانی در حال دگرگونی زندگی می‌کنیم. چالش‌های پیش‌بینی نشده هر روز بر پیچیدگی تصمیم‌گیری مدیران و متخصصان امر توسعه و طرح‌های توسعه امروزین می‌افزاید. تاب‌آوری شهری دیدگاهی است که در جهان در حال توسعه و تحول امروز اهمیتی روزافزون یافته است. این دیدگاه، همگام با توسعه پایدار در راس دستور کار برنامه‌های توسعه و طراحی بین‌المللی و ملی در سراسر جهان قرار دارد. از همین رو شاید مهم‌ترین اولویت در ایران، تعریف درست و علمی توسط متخصصین واقعی این امر است. متأسفانه امروزه این دیدگاه به‌دلیل رواج غیرعلمی و مدشدن، مورد سوءاستفاده قرار گرفته و از همه مهم‌تر به‌صورت غیراخلاقی مورد ادعا و انتشار افراد غیرمتخصص بسیاری حتی در بدنه مدیریت شهری و منتخبین مردمی قرار گرفته است. در موارد بسیاری، تعابیر ناقصی از تاب‌آوری ارائه شده است که در حقیقت، کپی برداری بدون فهم صحیح است.
یکی از محورهای اصلی گفت‌وگوها در پنجمین مجمع شهرداران آسیایی در شهر گازیانتپ ترکیه در آذر ماه 1397تاب آوری شهرها بود. مقرر شده است که این مهم در شهرهای آسیایی مورد توجه و پیگیری خاص قرار گیرد.
نظریه تاب آوری کاربردهای زیادی درتخصص‌های مختلف از اقتصاد گرفته تا زیست شناسی و بوم‌شناختی دارد و اخیرا جایگاه تثبیت شده خود را در مطالعات شهری یافته است. ماهیت اصلی دیدگاه تاب آوری بر مبنای یافتن راهکارهایی برای تطبیق با تغییرات روزافزون جهانی است، ولی تاکنون این کاربردهای عملی بیشتر درباره مدیریت بحران‌های طبیعی و مصنوع، تغییرت اقلیمی و بحران انرژی و منابع فسیلی در اداره و مدیریت شهرها دیده شده است. در کشور ایران دیدگاه‌های کیفی در محیط‌های مصنوع و عرصه‌های عمومی در زمینه تاب‌آوری شهری چندان مورد مطالعه قرارنگرفته‌اند.
نکته این است که شناخت چالش‌های خاص شهرهای ایران و ابعاد چند گانه و چند بعدی مسایلی که شهرها و روستاهای ایران با آنها دست به گریبان هستند، نخستین گام برای عملی کردن دیدگاه تاب آوری و فراتر بردن آن از یک شعار مدیریتی جایگزین مدیریت بحران است. به‌عبارت دیگر مباحث نهادی سازمانی و نیز بحث‌های عدالت اجتماعی، سرمایه اجتماعی، هویت، دسترسی و دربرگیرندگی یا همه شمول بودن شهرها نقش مهمی در تاب آوری شهری دارند.
باید به‌خاطر داشته باشیم که تاب‌آوری دیدگاهی چند مقیاسی است که در هر تصمیم‌گیری و اقدامی باید مقیاس‌های جغرافیایی و بازه‌های زمانی مختلف را درنظرگرفت. شهرهای کشور ایران در گذر زمان بارها ویران شده و ساختمان‌ها و آثار ارزشمند آن از بین رفته‌اند، با این حال ایران هنوز یک کشور مهم و تاریخی با اهمیت در مقیاس جهانی و منطقه‌ای است. از این‌رو می‌توان شهرها و مردم ایران را در طول تاریخ از تاب آورترین مردمان و شهرها در جهان دانست که سختی‌ها و تخریب‌های متعدد ناشی از حوادث طبیعی و مصنوع را تاب‌آورده‌اند و هنوز با هویت ویژه خود به حیات خود ادامه می‌دهند.
از سوی دیگر، چالش بافت‌های ناکارآمد شهری با عنوان قدیمی بافت‌های فرسوده و نام‌های متعدد جدید، برای مدیران شهری همچنان باقی است، این بافت‌ها همواره آسیب‌پذیرترین نواحی بوده و هستند و نیاز به توجه ویژه‌ای دارند. شناسایی و بهسازی بافت‌های هدف بازآفرینی شهری در چند سال اخیر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین موضوعات در شهرسازی و طراحی شهری و در جهت ارتقای کیفیت زندگی، بهبود وضعیت اجتماعی اقتصادی و کاهش خطرپذیری مورد توجه قرار گرفته است. آسیب‌پذیرترین نواحی شهری در برابر بحران آنی مانند زلزله و سیل و سایر بحران‌ها مانند آلودگی هوا هستند که برای کاهش خطرپذیری لرزه‌ای، اصلاح و بهسازی بافت‌های فرسوده از اولویت خاصی برخوردارند.
ناکارآمدی، یکی از مهم‌ترین مسائل مربوط به فضاهای زندگی در بسیاری بافت‌هاست که باعث بی‌سازمانی، عدم‌تعادل، عدم‌تناسب و بی‌قوارگی بافت‌های شهری می‌شود و عاملی است که به زدودن خاطرات جمعی و افول حیات شهری رو به تنزل منجر شده است. ماهیت اصلی تاب آوری بر مبنای تطبیق با تغییرات است ولی تاکنون این دیدگاه بیشتر درباره تغییرات اقلیمی و بحران انرژی و منابع فسیلی در اداره و مدیریت شهرها بوده است. تاب آوری در زمینه‌های زیست‌محیطی اهمیت بسزایی دارد و نابودی روز افزون محیط‌های طبیعی به بهانه توسعه مانند سد‌سازی، ساخت بزرگراه و جاده و نمایش‌های مهندسی آسیب‌های جدی جبران‌ناپذیری به کشور ما در زمینه‌های مختلف وارد کرده است. این در حالی است که حداقل سه دهه است در کشورهای پیشرفته دنیا چنین اقداماتی در سطح گسترده مردود شمرده شده و در بسیاری موارد منجر به جبران اشتباهات ازجمله جمع‌آوری سدها و تبدیل بزرگراه‌ها به سبزراه‌ها و پیاده‌راه‌ها شده‌است. در کشور ایران هنوز دیدگاه بالا به پایین مهندسان به‌ویژه در زمینه‌های عمرانی، وجود دارد و حاضر به قبول تبعات منفی اقدامات خود نیستند و از همین رو ما همچنان در خلاف جهت تاب آوری و در جهت اقدامات مخرب به بهانه توسعه پیش می‌رویم. اقداماتی که تبعات آنها جبران ناپذیر و نابخشودنی‌اند. در زمینه تاب آوری ما باید به بومی‌سازی چالش‌های خاص خود دست یابیم. شهرهای مختلف دنیا، روش‌های متفاوتی را بسته به مسائل ویژه منطقه خود برمی‌گزینند. هرکشور، منطقه، شهر و حتی هر نوع بافت شهری درون آن نیاز به راه‌حل‌های خاص خود برای دستیابی به تاب آوری دارند. علاوه براین، تاب آوری در مقیاس مختلف قابلیت بررسی، تحقق و برنامه‌ریزی دارد:
دولت‌های محلی
جوامع محلی
شهرداری‌ها
سیاستگذاری‌های کلان
برنامه‌های ملی
همکاری‌های بین‌المللی
اکنون با تغییر سازوکارهای شهرنشینی وبحران‌های انرژی، اجتماعی، اقتصادی، مسکن و مهاجرت، علاوه بر بحران طبیعی و مصنوع، چالش‌های جدیدی برای شهرها و روستاهای ایرانی ایجاد شده است که جا دارد از دیدگاه تاب آوری بازنگری و تشریح شود تا چراغ راهی باشد برای آینده.
