تبریز در آستانه سقوط

در شماره‌های گذشته پیرامون چگونگی به سلطنت‌رسیدن آخرین پادشاه سلسله قاجاریه گزارش‌های مستندی از نظر خوانندگان گرامی گذشت. 6سال پس از انتخاب سلطان احمد به سلطنت ایران، شاه‌جوان18ساله شد. در فاصله این سال‌ها، یعنی از رسیدن به سلطنت تا رسیدن به سن بلوغ و تاجگذاری، میهن عزیز ما با حوادث ناگوار بسیاری روبه‌رو شد تا آنجا که ممکن بود بر اثر آن حوادث استقلال ایران پایمال دولت‌های استعماری شود. سلطان احمد وقتی به سلطنت انتخاب شد رئیس ایل قاجار که مردی محترم و مورد اعتماد اکثر رجال آن روز ایران بود، نایب‌السلطنه ایران شد. با درگذشت عضد‌الملک، ناصر‌الملک قره‌گوزلو که از تحصیل‌کردگان انگلستان بود مقام نیابت سلطنت را برعهده گرفت. در 6سالی که سلطان‌احمد به سن بلوغ نرسیده بود و وظایف پادشاه برعهده نایب‌السلطنه‌ها بود، به‌خاطر آشفتگی اوضاع کشور چند حادثه مهم و زیانبار پیش آمد. یکی از این حوادث بازگشت محمدعلی‌شاه بود؛ از این قرار که آشفتگی اوضاع کشور در سال‌های بعد از انقلاب مشروطیت به آنجا رسید که محمد‌علی‌میرزا که از سلطنت خلع شده بود برای باز پس‌گرفتن تاج‌وتخت  خود به ایران بازگردد. دولت روسیه تزاری به‌طور مشروط با بازگشت او موافقت کرد. طرفداران محمد‌علی میرزا به همراه سپاه او که اکثراً از ترکمن‌ها بودند تا نزدیکی‌های تهران پیروزمندانه پیش آمدند. لیکن پیروزی نهایی با قوای دولتی بود. ارشدالدوله- فرمانده کودتاگران - دستگیر و اعدام شد و از طرف مجلس شورای ملی برای دستگیری شاه‌سابق جایزه هنگفتی اعلام شد. حادثه دیگر واقعه درگیری سربازان روسی و افراد شهربانی تبریز بود که در آن واقعه عده‌ای از اهالی تبریز و سربازان روسی کشته شدند. از آنجا که روسیه تزاری، آذربایجان را عملا زیر نفوذ خود داشت، نمی‌توانست چنین عکس‌العملی را از سوی آزادیخواهان ایران تحمل کند، از این جهت مسئله‌ای که می‌توانست به آسانی با مذاکرات فی مابین حل و فصل شود به‌صورت فاجعه‌ای بزرگ نمایان شد. امپراتور روس دستور صریح داد که دست‌اندرکاران این برخورد مسلحانه، هرکس و هر مقامی که باشد اعدام شود و اغماضی صورت نگیرد و در این مورد اولتیماتوم شدید‌اللحنی با شرایط بسیار سنگین به دولت ایران تحمیل کرد و چون مجلس شورای ملی این اولتیماتوم را رد کرد، سپاهیان روس به قصد گرفتن پایتخت به سوی تهران روانه شدند و در روز عاشورای 1330ه- ق ثقة‌الاسلام تبریزی و گروهی از وطن‌پرستان و آزادیخواهانی که مشروطیت را به‌ثمر رسانده بودند در شهر تبریز به دار کشیده شدند.در نتیجه مجلس شورای ملی تحت فشار امپراتوری روسیه تزاری تعطیل شد و از آن تاریخ تا 18سالگی احمد شاه، ناصر‌الملک قره‌گوزلو در غیاب مجلس شورای ملی مستبدانه زمام امور را در دست گرفت و مشروطه‌خواهان تندرو را به‌شدت سرکوب کرد و این حادثه موجب آن شد که در آذربایجان و گیلان و حتی چند نقطه دیگر تعدادی از قوای مسلح ارتش روسیه تزاری به‌عنوان حراست از سفارتخانه‌های اروپایی و اروپاییان باقی بمانند و پایگاه‌هایی برای خود داشته باشند. پس از این وقایع هنگامی که احمد‌شاه به سن قانونی رسید و تاج‌گذاری کرد روس‌ها از برقراری جشن تاجگذاری احمد‌شاه در آذربایجان دلخوش نبودند زیرا آنها عملا خود را فرمانروای آذربایجان می‌دانستند. جشن تاجگذاری احمدشاه با تشریفات بسیار زیاد در سراسر کشور برگزار شد و مردم ایران که نسبت به این شاه نوجوان احساس دلسوزی زیادی داشتند به‌اصطلاح معروف در این جشن سنگ تمام گذاشتند اما شوربختانه هنوز تزئینات جشن تاجگذاری در خیابان‌ها، کوچه‌ها و بازارها به چشم می‌خورد که ناگهان جنگ جهانی اول آغاز شد و دولت ایران بلافاصله در این جنگ اعلام بی‌طرفی کرد. از آنجا که در آذربایجان و برخی از نقاط دیگر پادگان‌های ارتش تزاری از دیرباز وجود داشت، امپراتوری عثمانی که همسایه غربی ایران و متحد آلمان‌ها بود از نخستین روزهای جنگ آن امپراتوری، برای بیرون‌راندن روس‌ها از آن ایالت، بی‌طرفی ایران را نادیده گرفت و قوای مسلح عثمانی وارد آذربایجان شدند و بدین‌ترتیب از نخستین روزهای جنگ با وجود آنکه ایران از جبهه‌های جنگ اروپا هزاران فرسنگ فاصله داشت شعله‌های خانمانسوز جنگ جهانی اول به آذربایجان رسید و تبریز در آستانه سقوط قرار گرفت.