هراس بر اندام سرمایه‌ها

محمد تقی حاجی موسی

فرض کنید شما می‌خواهید کاری را راه بیندازید اما پول کافی برای خرید تجهیزات ندارید. یک نفر می‌آید و به شما این پول را می‌دهد و بعدا از سود کار بهره می‌برد. این ساده‌ترین تعریف برای سرمایه‌گذاری خارجی است که البته پیچیدگی‌های خودش را دارد ولی الان بیشتر کشورهای در حال توسعه از این موقعیت برای پیشرفت استفاده می‌کنند. یعنی از پول توی جیب دیگران به نفع خودشان بهره می‌برند که از هر نظر عقلانی است. ایران هم که سال‌هاست داعیه در حال توسعه بودن دارد از این قاعده مستثنی نیست و در سال‌ها و دهه‌های گذشته سیاست دولت‌ها حداقل در حرف، در راستای جذب سرمایه خارجی بوده است. منتهی التهابات اقتصادی و به‌خصوص تحریم‌ها همواره یک سرعت‌گیر بوده و نگذاشته این جذب به‌طور کامل انجام شود. حالا سازمان‌های اقتصادی و کارشناسان آنها در آستانه بازگشت تحریم‌ها از کاهش شدید سرمایه‌گذاری خارجی در ایران می‌گویند و آنطور که پیش‌بینی کرده‌اند در سال2019 این عدد به صفر نزدیک می‌شود و به سمت منفی حرکت می‌کند.

سابقه سرمایه‌گذاری

نخستین سرمایه‌گذاری خارجی در معادن ایران سال1931 یعنی 1310خورشیدی صورت گرفت که البته خیلی به مذاق مردم خوش نیامد و بیشتر بوی استعمار می‌داد. سال 1334 اما تصویب قانونی در مجلس موجب شد تا سرمایه‌گذاری خارجی در ایران شکل قانونی به‌خود بگیرد و بعد از آن شرکت‌ها و افراد خارجی زیادی به ایران آمدند و به سرمایه‌گذاری مشغول شدند. از سال 1335تا 1356، 1641شرکت ایرانی با سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی‌ها در ایران ثبت و راه‌اندازی شد اما از سال 56 با نزدیک شدن به انقلاب این روند کاهش پیدا کرد و بعد از انقلاب به سبب تصویب قوانین که به شرکت‌های ثبت‌شده در ایران اجازه نمی‌داد سهام‌شان را به خارجی‌ها بفروشند این عدد با کاهش روبه‌رو شد. رفته‌رفته اما قوانین اصلاح شد و به خارجی‌ها اجازه داد تا  25و سپس 35درصد سهام یک شرکت ایرانی را داشته باشند و حالا این سهم به 49درصد رسیده است. قوانین داخلی اما تنها عامل برای بالا و پایین رفتن میزان سرمایه‌گذاری خارجی‌ها در ایران نبوده است. سال1378 رکورد کمترین میزان سرمایه‌گذاری خارجی را به‌خود اختصاص داده. در این سال تنها 6/15میلیون دلار وارد کشور شد اما در سال‌های بعد شیب سرمایه‌گذاری کاملا صعودی بود. سال 1384یعنی در پایان دولت اصلاحات، میزان سرمایه‌گذاری خارجی‌ها در ایران به 2/8میلیارد دلار رسیده بود. یعنی تقریبا 180برابر 6 سال قبلش. 3سال بعد اما این عدد با 900میلیون دلار کاهش روبه‌رو شد و بعد از آن تا سال 90 اوج گرفت و به رقم 5/4میلیارد دلار رسید. سال90 اما ورق برگشت.

ضربه تحریم

سال90 بانک مرکزی ایران برای نخستین‌بار تحریم شد و روند طبیعی جذب سرمایه از خارج که شیب صعودی داشت با سقوط آزاد روبه‌رو شد. 3سال بعد یعنی سال93 این عدد به کمتر از 900میلیون دلار کاهش پیدا کرده بود. توافقات برجام و برداشته شدن تحریم‌ها اما دوباره شیب را صعودی کرد و سال 95بیش از 3میلیارددلار وارد کشور شد. سال 96 این عدد به حدود 5میلیارد رسید و حالا هم پیش‌بینی می‌شود در سال 97 چیزی حدود 4میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی در کشور صورت بگیرد هر چند مسئولان دولتی نظر دیگری دارند و البته طبق پیش‌بینی‌ها این عدد در حال کاهش است و بازگشت تحریم‌ها آن را منفی می‌کند. این یعنی پدیده فرار سرمایه رواج پیدا می‌کند و مثل همین الان که بعضی‌ها به خرید خانه در ترکیه و گرجستان روی آورده‌اند، مردم پول خود را از کشور خارج می‌کنند.

نسبت به دنیا چند چندیم؟

حجم کل سرمایه‌گذاری خارجی در دنیا بیش از 4/1تریلیون‌دلار است. اگر عدد اعلام شده توسط آنکتاد یعنی چیزی حدود 4میلیارددلار را برای ایران قبول کنیم یعنی سهم ما از این سفره عظیم تنها 2/0درصد است. در مقایسه با کشورهای همسایه هم ما شرایط چندان خوبی نداریم و کشوری مثل ترکیه توانسته در سال‌های گذشته به عدد 17میلیارددلار هم برسد. البته ترکیه هم در یکی‌دو سال گذشته با کاهش جذب سرمایه مواجه بوده و این عدد به نزدیک 10میلیارد دلار رسیده است. همه این حرف‌ها به این معناست که تحریم‌ها توانسته‌اند سهم ما را از حجم عظیم سرمایه‌گذاری خارجی کاهش بدهد و در عوض پول‌های خودمان را هم از کشور خارج کند. پدیده‌ای که احتمالا در ماه‌های آتی می‌تواند بحران‌های مالی دیگری را برای کشور ایجاد کند.