حیات وحش
پرواز به سمت انقراض
پرواز میش‌مرغ‌ها و کرکس‌های پشت سفید به انقراض
الهام مصدقی راد /خبر‌نگار
تالاب که خشکید پرنده‌ها خبر نداشتند، آمدند و گرفتار شدند و مردند. دشت که گندمزار شد، بازهم پرنده‌ها خبر نداشتند، میش‌مرغ لانه کرد و تخم گذاشت و جوجه‌ها خواستند پر بکشند که فصل درو رسید و ماشین درو، گندم، لانه و جوجه‌های نورس را با هم درو کرد. فصل پرواز و مهاجرت شد، اردک‌ها و غازها در آسمان بودند و بازهم خبر نداشتند تورهای هوایی و دامگاه‌ها سرراهشان قرار گرفته و هزاران هزار پرنده مهاجر سر بریده شدند. درمیانشان پرنده‌های نادر هم گرفتار شدند و از بین رفتند. بخت «عروس غاز» که تازه اول مهاجرتش به فریدونکنار بود با همین تورهای صیادی، سیاه شد. از درنای سیبری فقط یک قطعه مانده به نام امید. کرکس پشت سفید را که سال‌هاست نداریم، دلمان هم باید برای میش‌مرغ و اردک مرمری بلرزد که تا کی می‌مانند. ایران بیش از 550گونه پرنده دارد که به عقیده کارشناسان، تخریب زیستگاه، صید و بعد از آن گرمایش زمین به‌ترتیب مهم‌ترین عوامل تهدید آنها به شمار می‌روند.
دامگاه‌ها؛ عامل بزرگ نابودی پرندگان
یکی از عواملی که در 10، 12سال اخیر در بخش‌هایی از ایران به‌ویژه خوزستان و مازندران برای صید پرندگان رایج شده، دامگاه است؛ شیوه‌ای که بیشتر برای صید پرندگان آبزی و کنار آبزی مثل غاز و اردک و دیگر حلال گوشت‌ها به‌کار می‌رود و البته درمیانشان حرام گوشت‌ها و گونه‌های نادر و کمیاب هم گرفتار می‌شوند و از بین می‌روند. در این روش پرنده‌ها را با روش‌های مختلف می‌نشانند و بعد در دامگاه، دسته جمعی سر می‌برند. «کشتار جمعی» اصطلاحی است که آرش حبیبی، استاد پرنده‌شناسی به این شیوه صید اطلاق می‌کند. حبیبی به همشهری می‌گوید: «سال‌هاست نتوانسته‌اند جلوی این روش را بگیرند. این روش، عامل مهمی در انقراض پرنده‌هاست و گونه‌های کمیاب جهان را هم تهدید می‌کند. اردک مرمری را به همین روش در دسته‌های زیاد صید می‌کنند و از بین می‌برند.» حبیبی تأکید می‌کند: این روش‌ها درگذشته رایج نبود و آنچه در سال‌های قبل به‌عنوان شیوه صید پرندگان مورداستفاده قرار می‌گرفت تنها چند قطعه را صید می‌کرد. «این شیوه کار سودجویان است. وقتی نام فامیل یک دامگاه‌دار در فریدونکنار با نام فامیل یکی از کارکنان اداره محیط‌زیست یکی است، نمی‌توان انتظار برخورد با چنین روش‌هایی را داشت.»
تخریب زیستگاه اما به عقیده کارشناسان نخستین دلیلی است که در کشور ما پرندگان را تهدید کرده و آنها را به خطر انقراض نزدیک می‌کند. ورود به مناطق حفاظت شده چه برای دامداری و چه به قصد کشاورزی، یکی از اتفاقاتی است که نه فقط زیستگاه پرندگان که زیستگاه بسیاری دیگر از جانوران را هم تهدید می‌کند. «میش مرغ» گونه‌ای از پرندگان درمعرض انقراض ایران است که به‌دلیل کاشت گندم دیم در منطقه بوکان ازبین می‌رود. به گفته حبیبی، میش‌مرغ تقریبا کارش تمام‌شده و به کمتر از 10، 12قطعه رسیده که اگر زادآوری این‌گونه در داخل خانواده انجام شود، با مشکلات ژنتیک مواجه می‌شود و در نهایت از بین خواهد رفت. گرمایش زمین هم عامل دیگری است که بعد از 2 عامل یاد شده، نقش تأثیرگذاری در تهدید پرندگان ایفا می‌کند. آنطور که مطالعات جهانی نیز نشان داده گرم شدن زمین، الگوی مهاجرت پرندگان را هم تغییر می‌دهد. حبیبی می‌گوید: «دال پشت سفید(کرکس پشت سفید) و بسیاری از پرندگان شرق کشور به‌دلیل خشک شدن هامون از بین رفته‌اند. » اما با وجود این مسائل، این استاد دانشگاه تأکید می‌کند که در سال‌های اخیر در کشور ما، نقش عوامل انسانی در نابودی پرندگان، در مقایسه با گذشته بسیار بیشتر شده است.
خطر انقراض برخی گونه‌ها
در دیگر نقاط جهان هم برخی گونه‌های پرندگان در معرض خطر انقراض قرار دارند و بعضی گونه‌های دیگر نیز منقرض شده‌اند. مؤسسه بین‌المللی حیات پرندگان به تازگی گزارشی منتشر کرده که در آن انقراض 8گونه پرنده در دنیا را تأیید کرده که چندگونه به آمریکای جنوبی و چندگونه هم به برزیل تعلق دارد. عوامل انسانی، جنگل زدایی، برداشت بی‌رویه چوب، سد‌سازی، تخریب زیستگاه‌ها بر اثر کشاورزی ناپایدار و تجارت حیات وحش ازجمله عواملی است که این گزارش، آنها را در انقراض این‌گونه‌ها مؤثر دانسته است.
علیرضا هاشمی، پرنده‌شناس، در گفت‌وگو با همشهری اما تأکید می‌کند که حدود 100گونه پرنده در جهان در در حال نزدیک شدن به خطر انقراض هستند که این وضعیت به‌مراتب نگران کننده‌تر از وضعیت 8گونه پرنده‌ای است که به تازگی انقراض‌شان در حال تأییدشدن است. هاشمی می‌گوید: «این یک زنگ خطر است که بدانیم بسیاری از این گونه‌ها در حال اضافه شدن به این فهرست انقراض هستند که هم‌اکنون در زمره پرندگان حمایت شده در دنیا قرار دارند. در ایران نیز گونه‌هایی چون «اردک سر سپید»، «خروسکلی اجتماعی» و درنای سیبری وجود دارند که در فهرست پرنده‌های حمایت شده جهانی هستند و اگر مراقبشان نباشیم یقینا به فهرست انقراض اضافه می‌شوند.» گونه‌هایی که در معرض انقراض باشند و مورد حمایت جهانی قرار گیرند، برنامه حفاظتی برای آنها درنظر گرفته می‌شود و کشورهایی که این گونه در آنجا مورد تهدید قرار گرفته، به عضویت کارگروه جهانی در می‌آیند. اگر برنامه‌های حمایتی از گونه‌های در معرض خطر به خوبی در ابعاد محلی و منطقه‌ای اجرا نشود، در واقع کارکرد و تأثیر برنامه جهانی حمایتی را هم تحت‌تأثیر قرار خواهد داد. هاشمی می‌گوید: «مثلا کرکس پشت سفید ده‌ها سال است در ایران دیده نشده و در میان گونه‌های در معرض خطر جهانی است، اما حقیقت این است که همه کرکس‌های ایران در معرض خطر هستند؛ ازجمله کرکس مصری. درنای سیبری که تنها یک قطعه نر از آن باقی مانده چند سال بعد در ایران، انقراض آن اعلام می‌شود. پس لازم است بایدها ونباید‌ها را رعایت کنیم تا دامنه حفاظت گسترده‌تر شود.»
انقراض انواع جانوران اتفاق ناگوار و ناخوشایندی برای اکوسیستم است. به گفته حبیبی، استاد پرنده‌شناس، انسان نمی‌تواند جدا از سایر موجودات دیگر زندگی کند و از بین رفتن آنها، نسل بشر را هم تهدید می‌کند، زندگی جوامع محلی نیز با انقراض پرندگان دچار تهدید می‌شود.
درآمد صفر ایران از ظرفیت قابل توجه پرنده‌نگری
ایران بیش از 30سایت مهم پرنده‌شناسی ثبت شده در دنیا دارد که در فهرست سایت‌های بین‌المللی پرنده‌نگری ثبت شده اما میزان درآمد ایران از این ظرفیت بسیار قابل توجه، صفر است. به گفته آرش حبیبی استاد پرنده‌شناسی، کشور کویت با داشتن تنها یک سایت پرنده‌نگری که آن‌هم نه در تالاب و مناظر زیباست بلکه در محل تجمع فاضلاب این کشور قرار دارد، توانسته درآمدی قابل توجه از حضور پرنده نگران ثبت کند. این درحالی است که ایران به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین کریدورهای عبور پرندگان مهاجر با بیش از 550گونه پرنده از انواع شرقی، آفریقایی و اوراسیایی از نظر تنوع پرندگان در جهان جایگاهی بی‌نظیر دارد. خوب است بدانید تنها 350گونه پرنده در خوزستان و 200گونه در مازندران قابل مشاهده هستند اما به هیچ عنوان از این ظرفیت جهانی استفاده نمی‌شود.
