خطرات کاهش سطح آب

هادی معماریان‌| رئیس مرکز آموزش عالی کاشمر : 

دشت کاشمر به عنوان بخشی از حوضه آبریز کاشمر در جنوب استان خراسان رضوی قرار دارد. این حوضه در بخش شمال شرقی حوضه آبریز کویر مرکزی ایران قرار داشته و دارای اقلیم نیمه‌خشک تا خشک است. 
در این منطقه ریزش باران عمدتا محدود به فصل زمستان و بهار و معمولا بارندگی‌ها به‌صورت رگباری همراه با رعد و برق و وقوع سیلاب است. حدود 95 درصد از آب استحصال‌شده از سفره‌های آب زیرزمینی دشت کاشمر به مصرف بخش کشاورزی می‌رسد. عامل افت شدید آب‌های زیرزمینی را می‌توان برداشت بی‌رویه و آبیاری عمدتا سنتی کشاورزی، خرده‌مالکی و پایین بودن درجه مکانیزاسیون شهرستان و پایین بودن سطح سواد بهره‌برداران کشاورزی دانست. 

دشت کاشمر به دلیل بهره‌برداری بی‌رویه و غیرمجاز از منابع به طور ممتد پایین رفته و با کسری مخزن مواجه شده است. در سال 1361 این دشت از طرف وزارت نیرو جزو دشت‌های ممنوعه اعلام شد و هر سال حدود 15 میلیون مترمکعب بر کسری آن افزوده می‌شود. 

در این دشت هیچ رودخانه دائمی وجود ندارد، لذا تأمین آب مورد نیاز کشاورزان وابستگی شدیدی به منابع آب زیرزمینی دارد. تخلیه اصلی سفره دشت کاشمر توسط چاه‌ها، قنات‌ها و چشمه‌ها صورت می‌گیرد. 

سطح آب زیرزمینی از سال 1367 تا 1393 بیشتر از 26 متر افت را تجربه کرده که بیشترین آن بین سال‌های 1383 تا 1391 بوده که حدود 11 متر افت مشاهده شده است .
بررسی علل و عوامل مؤثر بر افت سطح آب زیرزمینی نشان می‌دهد که مهم‌ترین عامل آن برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است. 

وضعیت آب‌وهوایی، کشت نامناسب و آبیاری سنتی در این منطقه مهم‌ترین دلایل برداشت از آب‌های زیرزمینی طی سالیان اخیر است. بنابراین مشاهده می‌شود که پایین رفتن سطح آب زیرزمینی در دشت کاشمر بیش از این‌که به علت خشکسالی و کاهش ریزش‌های جوی باشد متأثر از برداشت بی‌رویه از آب زیرزمینی است. این برداشت بی‌رویه دشت را در حالت بحرانی قرار داده است به طوری که یک دشت ممنوعه قلمداد می‌شود. 

کاهش سطح آب می‌تواند خطراتی از قبیل نشست زمین، کاهش کیفیت آب، متراکم شدن لایه‌ها و کاهش نفوذپذیری را به همراه داشته باشد که نشانه‌هایی از فرونشست در مرکز حوضه که آبرفت ضخامت زیاد دارد مشاهده شده است. همچنین پدیده شکاف‌های طولی، نشست ناحیه‌ای زمین، کاهش آبدهی چاه‌های بهره‌برداری، آسیب دیدن تجهیزات آبکشی چاه‌ها و خشک شدن قنات‌ها و چشمه‌ها از پیامد‌های افت سطح آب زیرزمینی در این دشت است.