تارک دنیایی به نام ابوعلی سینا

مسعود پویا

سریال «بوعلی‌ سینا» محصول نیمه‌اول دهه 60 است؛ دورانی که تلویزیون بسیار کمتر از امروز سریال می‌ساخت و با بودجه محدودش ترجیح می‌داد بیشتر سراغ مضامین تاریخی و سیاسی برود. در آن سال‌ها سریال «سربداران» (محمدعلی نجفی) روی آنتن رفته بود که نویسنده فیلمنامه‌اش کیهان رهگذر بود. سربداران در اولین پخش تلویزیونی‌اش توانست مورد توجه مردم قرار بگیرد و احتمالا همین موفقیت نسبی باعث شد، رهگذر فیلمنامه بوعلی‌سینا را بنویسد. ظاهرا قرار بود محمدعلی نجفی کارگردانی بوعلی‌سینا را به‌عهده بگیرد و سریال با تیم مجموعه سربداران تولید شود. در نهایت اما نجفی که سرممیزی سربداران دلخوری‌هایی داشت پیشنهاد داد خود کیوان رهگذر کارگردانی بوعلی سینا را عهده‌دار شود. بوعلی سینا به  عنوان سریالی تاریخی با بودجه‌ای کمتر و محدود‌تر از سربداران که محصول شبکه یک سیما بود، در شبکه دو به تولید رسید. 

شبکه دو در دهه 60 بیشتر به عنوان شبکه‌ای آموزشی مطرح بود که پربیننده‌ترین برنامه‌اش برنامه مسابقه علمی بود. احتمالا پرداختن به زندگی پزشک و حکیم‌گرانقدر ایرانی هم در مأموریت‌های شبکه دوم تعریف شد و کیهان رهگذر به تهیه‌کنندگی منوچهر محمدی ساخت مجموعه را کلید زد. 

امین تارخ که با بازی در نقش شیخ‌حسن‌جوری سریال سربداران به شهرت رسیده بود، نقش شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا را عهده‌دار شد و فیروز بهجت‌محمدی هم پس از درخشش در سریال نجفی، در این مجموعه حاضر شد. با توجه به منابع موجود، رهگذر در روایت زندگی ابوعلی‌سینا، چاره‌ای جز پر و بال‌دادن به ماجراها و افزودن «تخیل» به «تاریخ» نداشت. 

در سریال بیشترین تمرکز روی توانایی‌های پزشکی خارق‌العاده ابوعلی‌سینا تأکید شده و تغییراتی هم که در پرسونای این شخصیت تاریخی به وجود آمده را هم باید با توجه به شرایط و محدودیت‌های خاص دهه 60 تفسیر کرد. نتیجه کار، خلق یک تیپ بسیار منزه از ابوعلی‌سیناست که شعارهای اخلاقی‌اش هم اغلب گل‌درشت از کار درآمده. ابوعلی‌سینای کیهان رهگذر، تک‌بعدی است و بیشتر از اینکه پزشک و دانشمند باشد عارف‌مسلک است. 

گاهی هم برداشت‌های آزاد  نویسنده و کارگردان از زندگی ابوعلی‌سینا با روایت‌های تاریخی در تضاد قرار می‌گیرد، مثلا اینکه ابوعلی سینا در سراسر زندگی ازدواج نکرد در سریال منجر به این شد که شیخ‌الرئیس کلا از زنان دوری می‌جسته؛ روایتی به شدت پاستوریزه که با سیاست‌های اخلاق‌گرای صدا و سیما بیشتر همخوانی دارد تا آنچه در تاریخ در مورد ابوعلی سینا نقل شده. سریال در پرداختن به دیگر جنبه‌های زندگی ابوعلی سینا هم ضعف‌هایی دارد. با این همه، چهره سمپات و مهربان امین تارخ، این ابوعلی سینای تخیلی را به شخصیتی محبوب در سال‌هایی که تلویزیون کمترین برنامه سرگرم‌کننده را روی آنتن می‌برد، تبدیل کرد. سریال در زمان خودش به عنوان روایتی از زندگی پزشک برجسته ایرانی خوب دیده شد و روایتش از شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا، به عنوان روایتی رسمی در ذهن ایرانیان حک شد. 

ماجرای فرار  دائمی ابوعلی‌سینا از دست حکام جابر زمانه‌اش به فراخور زمانه قرار بوده از شیخ‌الرئیس شخصیتی آرمانگرا بسازد؛ شخصیتی که اگر توان ایستادن مقابل حاکم ستمگر را ندارد، دست‌کم با او همکاری نمی‌کند. بر اساس آنچه در سریال کیهان رهگذر می‌بینیم ابوعلی سینا بیش از آنکه دانشمند و پزشک حاذق باشد، تارک دنیایی است که گویی هیچ تعلق و علقه‌ای به این جهان ندارد.