داستان اچمیادزین

محمد باریکانی:

ارمنستان، نخستین سرزمینی‌است که مسیحیت را (در سال 301میلادی) به عنوان دین رسمی خود اعلام کرده است.

13سال پس از آن، روم باستان که مسیح(ع) را به صلیب کشیده بود، مسیحیت را به رسمیت شناخت.

اچمیادزین ـ پایتخت باستانی ارمنستان ـ یکی از مقدس‌ترین مکان‌های زیارتی ارامنه است و گردشگران زیادی برای بازدید از مهم‌‌ترین کلیسای تاریخی ارامنه به آن سفر می‌کنند.

ایران تیرداد اشکانی در دورانی که ارمنستان از ساتراپ‌(استان)های اشکانی ایران بود در نبرد با رومیان به پیروزی رسید و موجب شد برای نخستین بار، یک کشور مسیحی در جهان ایجاد شود.

تا پیش از آن آیین‌های مهری و میترایی (از دوره اشکانی) در این کشور رواج داشت و بعدها نیز آیین‌‌های یونانی به ارمنستان رسید.

ارمن، قومی باستانی بود و نخستین بار در کتیبه داریوش هخامنشی در بیستون نام «ارمنیا» ذکر شده است.

این قوم خود را از نوادگان نوح نبی می‌دانند و معتقدند نسبشان به هایک می‌رسد. نام باستانی ارمنستان نیز برگرفته از هایک و هایاستان است.

کلیسای جامع اچمیادزین 1716سال قدمت دارد و بر ویرانه‌های معبدی ساخته شده که ارامنه از آن با عنوان معبد بت‌پرستی یاد می‌کنند.

ارمنستان در دوره اشکانی نیز دوست و همسایه ایران بود و  همان زمان نیز مسیحیت وارد آن منطقه شد. اشکانیان برخلاف هخامنشی‌ها تابع دین زرتشت نبودند و بیشتر به آیین‌های میترایی و مهرپرستی (آب و آفتاب) گرایش داشتند. هنوز هم نشانه‌های تمدنی آیین‌های اشکانی در ارمنستان وجود دارد.

کلیسای جامع اچمیادزین در قرن 7میلادی توسط گریگور روشنگر بنیان گذاشته شد و ارامنه ارمنستان به مذهب گریگوری که شاخه‌ای از مسیحیت است پیوستند. اچمیادزین، کهن‌ترین کلیسای ارمنستان و از آثار ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است. گریگور، دوست صمیمی قیصر روم در دوره حکومت رومیان بر ارمنستان بود که پنهانی به مسیحیت گروید؛ به همین دلیل، پادشاه وقت او را به‌سختی مجازات کرد.

پذیرفتن مسیحیت در روم باستان مجازات‌های سختی داشت؛ صلیب و سنگسار! اما از آنجا که گریگور، دوست صمیمی قیصر بود 13شکنجه سخت بر او وارد شد تا مسیحیت را انکار کند. گریگور چنین نکرد و 13سال به سیاهچالی در کوه آرارات منتقل شد تا همان‌جا بمیرد.

پادشاه روم، همسر نداشت و فرمان داد از تمام زنان روم نقاشی کنند تا او یکی را برگزیند. او دلباخته ریپ‌سیمه ـ دختری روستایی ـ شد. ریپ‌سیمه به قیصر گفت که مسیحی شده و به ارمنستان گریخت.

پادشاه او را در کوه‌های ارمنستان یافت و به اچمیادزین ـ پایتخت باستانی ـ فرستاد و فرمان سنگسار او و 40زن همراهش را صادر کرد. یک هفته بعد قیصر به محل سنگسار ریپ‌سیمه و همراهانش رفت و پس از دیدن آن صحنه‌ها، سخت پشیمان و آشفته شد و تا مدت‌ها به بیماری روحی مبتلا بود تا اینکه فردی به خوابش آمد و گفت که گریگور ـ دوست سابق تو ـ می‌تواند از این وضعیت روحی، خلاصت کند. پادشاه با حال نزار به سیاهچال رفت. مطمئن بود که زندان، گور گریگور شده است اما پیرزنی روستایی در تمام آن 13سال به گریگور آب و غذا داده و گریگور زنده مانده بود.

پادشاه در برابر دوست صمیمی‌اش زانو زد و از او طلب بخشش کرد. گریگور او را بخشید و بدین‌ترتیب شاخه گریگوری در دین مسیحیت ایجاد شد و ارامنه ارمنستان نیز مذهب گریگوری گرفتند. کلیسای ریپ‌سیمه نیز در دوره تاریخی در نزدیکی کلیسای باستانی اچمیادزین ساخته شد.

مهم‌ترین بنای مذهبی ارامنه جهان در اچمیادزین هم داستان جالبی دارد. پیشینه بنیانگذاری این کلیسا، به یک خواب بازمی‌گردد. در ایران باستان و حتی تا دوره قاجار، خواب‌ها اهمیت فراوانی داشتند و به همین دلیل، علم تعبیر خواب تا آن دوره در دربارهای پادشاهان رونق بسیار داشت.

در روم و ارمنستان باستان نیز چنین بود؛ بنابراین وقتی مسیح(ع) در خواب یک مسیحی از آسمان به زمین آمد و با چکشی از طلا بر نقطه‌ای که حالا درست وسط ساختمان کلیسای اچمیادزین است کوبید، سنگ بنای احداث کلیسای اچمیادزین گذاشته شد؛ به همین دلیل کلیسای اچمیادزین تنها کلیسای جهان است که محراب ندارد و مسیحیان در نقطه مرکزی ساختمان که میز مقدس قرار دارد و همان نقطه‌ای‌است که مسیح(ع) چکش خود را در خواب آن مسیحی بر آن کوبیده عبادت می‌کنند.

کتیبه شاه عباس بر دیوار شمالی اچمیادزین

شاه‌عباس صفوی در نبرد با عثمانی تلاش داشت که بین ایران و عثمانی، یک سرزمین وسیع خالی از سکنه ایجاد کند تا در نبرد با عثمانی پیروز شود.

او تلاش کرد ارامنه ارمنستان و جلفای تاریخی که نخجوان امروزی است را به مرکز ایران و شهر اصفهان کوچ دهد. البته در تاریخ ایران گفته می‌شود این اقدام به ‌دلیل جلوگیری از قتل‌عام ارامنه توسط سپاه عثمانی صورت گرفته است. او به ارامنه ارمنستان پیغام داد که به اصفهان کوچ کنند اما آنها نپذیرفتند.

به پیشنهاد ‌الله‌وردی‌خان که یک اسیر گرجی بود و از گرجستان به‌عنوان غلام به ایران تبعید شده و بعدها به فرماندهی سپاه صفوی رسیده بود، تصمیم گرفته شد که برای کوچاندن ارامنه به مرکز ایران، کلیسای اچمیادزین از ارمنستان به اصفهان منتقل شود. سپاه کوچکی مأمور این کار شد و 3هفته طول کشید تا آنها به شهر اچمیادزین در ارمنستان برسند.

اسقف اعظم آن زمان ارمنستان، از موضوع خبردار شد و دستور داد تا رسیدن سپاه صفوی، تصویر شاه‌عباس بر دیوار سنگی شمالی اچمیادزین، زیر ناقوس کلیسا تراشیده شود.

او شاه‌عباس را ندیده بود اما می‌دانست که شهرت شاه صفوی، به دستار سر و سبیل‌های معروفش است. هنرمندان ارمنی چهره‌ای تخیلی از شاه‌عباس صفوی بر دیوار کلیسا حکاکی کردند و بدین‌ترتیب از جابه‌جایی اچمیادزین به اصفهان جلوگیری شد.

چهره حکاکی‌شده شاه‌عباس بر کلیسای اچمیادزین موجب شد که سپاه صفوی برای خودداری از بی‌احترامی به ساحت شاه، از تخریب و جابه‌جایی کلیسای باستانی منصرف شود ولی 4سنگ از کلیسا به همراه میز مقدس که نقطه فرود چکش مسیح(ع) در خواب بود، به ایران منتقل شد.

سرنیزه مقدس در جعبه زرین اسقف اعظم

اچمیادزین برای ارامنه جهان به دلیل وجود سرنیزه مقدس نیز مورد توجه است. به باور ارامنه، مسیح(ع) عصر روزی که توسط رومی‌ها مصلوب شده با این نیزه کشته شده است.

2هزار سال پیش در امپراتوری روم بدترین شیوه اعدام، کشیده‌شدن به صلیب بود و مغضوب‌ترین گناهکاران، مصلوب می‌شدند. گلادیاتورهایی که با اسپارتاکوس شورش کردند نیز همگی به همین شیوه اعدام شدند. اما اعدام با صلیب، قانونی داشت که بر اساس آن، فرد مصلوب نباید بیش از یک روز بر صلیب شکنجه می‌شد؛ بنابراین عصر همان‌ روز مصلوب را با نیزه، بر صلیب می‌کشتند.

عیسی‌ مسیح(ع) 33سال سن داشت که رومی‌ها او را به صلیب کشیدند و به باور مسیحیان، عصرهنگام قوکیانوس، عیسی(ع) و 2مصلوب دیگر را با نیزه کشت؛ قاتلی که خود، بعدها به مسیحیت گروید. سرنیزه مقدس نیز به ارمنستان منتقل شد و حالا در کاخ اسقف اعظم ارمنستان که ساکن اچمیادزین است نگهداری می‌شود.

2سرنیزه دیگر نیز به نام سرنیزه مقدس در آلمان و واتیکان نگهداری می‌شود که بررسی‌های علمی، اصالت هیچ‌کدام را تأیید نکرده‌است. ارامنه معتقدند سرنیزه مقدس کلیسای اچمیادزین همانی‌است که قوکیانوس آن را بر بدن مسیح(ع) نشانده و نخستین بار توسط 2حواری مسیح(ع) به ارمنستان آورده شده است.

در دوران تسلط شوروی بر ارمنستان گروهی از دانشمندان انگلیسی برای بررسی سرنیزه مقدس اچمیادزین به ارمنستان سفر کردند اما پیامی محرمانه از واتیکان به اچمیادزین ارسال شد؛ «مراقب باشید سرنیزه را ندزدند». پیام بعدی این بود: «نیازی به بررسی نیست». و هنوز قدمت سرنیزه مقدس اچمیادزین در هاله ابهام است.

هوانس آسادریان ـ یکی از کشیش‌های کلیسای اچمیادزین ـ به همشهری گفته است که سرنیزه مقدس پس از آن‌که به ارمنستان منتقل شده، ابتدا در کلیسای گغارت که در دل کوهستان‌‌های ارمنستان است نگهداری می‌شده و پس از آن به اچمیادزین انتقال یافته است. تادئوس و بارتلمیوس 2 حواری مسیح(ع) بودند که سرنیزه را به ارمنستان منتقل کردند.

تادئوس بعدها کشته شد و اکنون محل تدفین او درست زیر کلیسای تادئوس مقدس (قره‌کلیسا) در آذربایجان غربی‌است که در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است.

  شاه عباس صفوی تصمیم به انتقال اچمیادزین به اصفهان گرفته بود اما تصویر او بر دیوار کلیسا تراشیده شدتا  این بنا ازتخریب و جابه جایی در امان بماند.

دست‌های زرین و سیمین و سنگ‌های صلیب

بر اساس درجه اسقف‌ها و میزان دانش و شهرت‌شان، یک ناخن از انگشتان اسقف‌های اعظم پس از مرگشان برداشته و بر دست‌های زرین و نقره‌ای، نشانده می‌شود.

یکی از داشته‌های موزه کلیسای اچمیادزین همین دست‌های سیمین و زرین اسقف‌هاست. نسخه‌های خطی بسیاری نیز در این کلیسا نگهداری می‌شود.

 سنگ صلیب نیز از مهم‌ترین میراث فرهنگی و معنوی کلیسای اچمیادزین است. سنگ‌های صلیب فقط توسط ارامنه ساخته می‌شود و هیچ‌یک از آنها در تزئینات و حاشیه‌نگاری، شبیه به یکدیگر نیستند.

این سنگ‌ها علاوه بر آنکه به مناسبت پیروزی‌ها و جشن‌ها یا برطرف‌شدن بیماری‌های صعب‌العلاج در طول تاریخ تراشیده می‌شده، کاربرد سنگ قبر نیز دارد.

ساخت سنگ صلیب از قرن پنجم میلادی میان ارامنه رواج یافت. بر اساس سنت ارامنه در فرهنگ تدفین، یک گور تا ابد، متعلق به یک متوفی‌است و اینگونه نیست که پس از 30 یا 40سال، تخریب یا به فرد دیگری واگذار شود؛ به همین دلیل اکنون 50هزار سنگ صلیب در ارمنستان وجود دارد و قدیمی‌ترین سنگ صلیب این کشور نیز متعلق به قرن 9میلادی است.

گورستان‌های ارامنه اکنون به ‌دلیل همان سنت دیرین چنان وسعت یافته‌اند که به‌تدریج دارند در این کشور تبدیل به یک مشکل می‌شوند. کشاورزی، مهم‌ترین منبع درآمد مردم شهرها و روستاهای ارمنستان است اما وسعت گورستان‌ها موجب شده زمین‌های کشاورزی، محدود شوند.

نقاشی‌های ارزشمندی بر گنبد کلیسای اچمیادزین کشیده شده که برخی از آنها به سنت نقاشی و تذهیب ایرانی شبیه است.

نقاشی‌هایی از 12حواری مسیح(ع) و شمایل مسیح(ع) و شام آخر او در محوطه درونی کلیسا بر دیوارها و گنبدها کشیده شده است که مرمتگران به‌دقت از آنها نگهداری می‌کنند.

ارمنستان کشوری زلزله‌خیز است اما کلیسای اچمیادزین در تمام طول تاریخ در امان مانده و تخریب نشده است.

تنها نقطه آسیب‌پذیر کلیسا گنبد آن است که مرمتگران آثار تاریخی، به‌صورت مداوم در حال تعمیر و مرمت آن هستند. زلزله نیز بیشتر از هر چیز به همین گنبد آسیب رسانده اما بنای کلیسا به ‌دلیل حفر 7چاه عمیق زیر بنای کلیسا از قرن 7میلادی تاکنون از زلزله‌های پی‌درپی، در امان مانده است.

در میان مسیحیان جهان تنها ارامنه سنگ صلیب می‌تراشند.  قدیمی‌ترین سنگ صلیب ارمنستان مربوط به قرن 9 میلادی است.