زمزمه مهاجرت مغزهای استارتاپی

اشکان خسروپور/ خبرنگار
آن‌هایی که به ایران برگشته‌اند تا کسب‌وکار استارتاپی‌شان را در سرزمین مادری پیاده کنند،  این‌روزها دست و دل‌شان به‌کار نمی‌رود. انگار زیر پای‌شان سست شده؛ به زمینی که رویش ایستاده‌اند،  اطمینان ندارند و چشم‌اندازی که زمانی جاده روبه‌رو را صاف و کم‌دست‌انداز نشان می‌داد،  حالا گرگ و میش است،  مه‌گرفته و نامفهوم. این‌ فضای استارتاپ‌های امروز ایران است. خوشمان بیاید یا نه،  برهم خوردن برجام و دست‌درازی‌های ترامپ حال اکوسیستم را مکدر کرده. حالا فضای کاری کسب‌وکارهای نوپا دو گروه عمده دارد؛ بخشی که می‌گویند: یک‌بار زندگی می‌کنیم و حق داریم در جایی دیگر،  ایده‌مان را به سرانجام برسانیم و گروهی که می‌گویند: شرایط بد است اما راه‌حل‌هایی هم دارد،  باید هوای همدیگر را داشته باشیم و بلندمدت فکر کنیم.


اکوسیستم لاغر اما با کیفیت

مشکل اکوسیستم ایران اینطور که برخی صاحب‌نظران می‌گویند،  برملا شدن رازهای مگوی اقتصاد ایران است. تا پیش از دشواری‌های چند روز اخیر، ‌ آنهایی که می‌خواستند یک کار استارتاپی را شروع کنند،  فضا را باز و بدون مشکل می‌دیدند،  سرمایه‌گذارهای ریسک‌آشنا هم به بازار کار ارزان ایران دل‌خوش بودند. حالا اما نگاه‌ها در هر دو طرف تغییر کرده است. داریوش دهستانی، ‌ عضو هیأت‌رئیسه اتاق بازرگانی جوانان ایران و آلمان به همشهری می‌گوید: «سرمایه‌گذارها و استارتاپ‌ها اکوسیستم را به‌طور مصنوعی باد کرده بودند. زیر این بادکنک نقاط منفی نامشخص بود و هرچه دیده می‌شد، مزیت بود. این نگاه حالا در حال تعدیل شدن است و نگاه هر دو طرف به ماجرا واقعی می‌شود. در چنین فضایی،  سرمایه‌گذارهای خطرپذیر و فرشته‌های سرمایه‌گذار کنار می‌کشند و کار برای استارتاپ‌ها دشوارتر می‌شود اما دست‌کم این است که همه در یک فضای واقعی و با انتظارات واقعی کارشان را ادامه می‌دهند.»

کاوه یزدی‌فر، رئیس هسته نوآوری شهری شهرداری تهران دراین‌باره به همشهری می‌گوید: «از زمانی که استارتاپ‌ها در ایران پررنگ شدند، تعداد زیادی استارتاپ با کیفیت پایین به‌وجود آمد،  سرمایه‌گذارهای ناوارد هم به اکوسیستم وارد شدند که کارشان را بلد نبودند و بازار را خراب کردند. در شرایط جدید هردوی آنها کنار رفته‌اند چون هزینه ماندن در بازار بالا رفته و هرکسی نمی‌تواند خودش را حفظ کند. در نتیجه کسانی مانده‌اند که حرفی برای گفتن دارند. تعداد فعالان حوزه کمتر شده اما کیفیت‌شان بالاتر رفته است.»


در بلندمدت اوضاع بهتر می‌شود

«شرایط به مرور بهتر می‌شود.» این را کسانی می‌گویند که برای حضور بلندمدت در ایران برنامه دارند و می‌گویند: شرایط ایران همیشه ریسک زیاد داشته،  این‌بار نیز هرچند شرایط در کوتاه‌مدت غیرعادی است اما در بلندمدت شرایط قطعا بهتر می‌شود. ایلیا وکیلی،  فعال حوزه استارتاپ دراین‌باره به همشهری می‌گوید: «ارزش دارایی‌ها تقریبا نصف شده و فروش استارتاپ‌ها عموما تغییری نکرده است. با بعضی سرمایه‌گذارها که حرف می‌زنیم، می‌گویند که از ریسک بازار ایران خبر داشته‌اند ولی به این بازار جدید وارد شده‌اند تا بتوانند در یک شرایط متفاوت کار کنند. این‌روزها ایرانی‌ها کمتر می‌توانند روی پول خارجی‌ها حساب کنند چون نقل و انتقال پول ریسک بالایی پیدا کرده است اما می‌تواند اوضاع بهتر شود.» راه‌حل داریوش دهستانی،  عضو هیأت‌رئیسه اتاق بازرگانی جوانان ایران و آلمان تمرکز‌کردن روی زمینه‌هایی است که در بلندمدت نتیجه بدهد. او که حدود دو سال پیش به ایران برگشته و در اینجا فعالیت می‌کند، می‌گوید: «با علم وجود ریسک به بازار ایران آمدم. هرچقدر جلوتر می‌رویم، کار سخت‌تر می‌شود. راه‌حل این است که بلندمدت فکر کنیم و در بازار یک ارزش جدید ایجاد کنیم. مثلا من روی حوزه نیروی انسانی تمرکز کرده‌ام که در ایران یک زمینه جدید محسوب می‌شود.»


مغزهای استارتاپی در حال خروج از کشور

فرار مغزها که قبلا دانشجویان را نشانه می‌گرفت،  حالا فعالان استارتاپی را روانه کشورهای دیگر می‌کند. با تغییر شرایط در ایران،  کشورهای دیگر درباره تسهیلاتی که برای حضور استارتاپ‌ها درنظر گرفته‌اند،  تبلیغ می‌کنند. کاوه‌یزدی‌فر دراین‌باره به همشهری می‌گوید: «واقعیت این است که همه دوست دارند از این موقعیت استفاده کرده و استارتاپ‌های ایرانی را با خودشان ببرند. ویزای استارتاپی شرایط ویژه‌ و مناسبی برای مغزهای متفکر دارد و شرایط را برای کار و زندگی در اکوسیستم‌های جهانی خیلی راحت‌تر فراهم می‌کند. با ترسیدن سرمایه‌گذارها از حضور در بازار ایران و نگرانی استارتاپ‌ها شرایط کار در خارج از ایران جذاب‌تر است. خوشمان بیاید یا نه،  خیلی‌ها از ایران می‌روند.» او می‌گوید: «سرمایه‌گذاران خارجی هم عمدتا مزیت‌هایی مثل نیروی کار ارزان یا خاص بودن بازار را رها کرده‌اند چون ریسک‌ها خیلی بیشتر از آن‌چیزی است که انتظارش را داشته‌اند.»

مکث

تزریق پول چاره کار نیست

اخیرا دولت سعی کرده با اجرای طرح‌هایی مثل «نوآفرین» که شرایط بیمه و مالیات را برای استارتاپ‌های تازه کار بهبود می‌دهد،  بیشتر هوای کسب‌وکارهای نوپا را داشته باشد. هرچند این مشوق‌ها می‌توانند نشانه خوبی باشند اما بخش قابل‌توجهی از صاحب‌نظران حوزه استارتاپ می‌گویند: یکی از مهم‌ترین کلیدهای حل مشکل در دست خود استارتاپ‌هاست که باید هوای همدیگر را داشته باشند. داریوش دهستانی می‌گوید: «باید بتوانیم کار کردن را برای هم ساده‌تر کنیم، کار را به هم آموزش بدهیم و نیازهایمان را در داخل شبکه برطرف کنیم. طرح‌هایی مثل نوآفرین که فضای کار را تسهیل می‌کند، خوب است اما تزریق پول به استارتاپ‌ها از طرف دولت اشتباه است. حمایت دولتی باید مشکلاتی را که صرفا از طرف دولت قابل حل است برطرف کند، نه مسایل مالی یا تجاری را.»