به سوی آزادی

احسان میزانی

20فروردین 97، آخرین ساعات خود را سپری می‌کرد که معاون اول رئیس‌جمهور مقابل دوربین صدا و سیما قرار گرفت تا خبر مهمی را به گوش اقتصاد ایران برساند. چشم در چشم دوربین ایستاد و صدا و لهجه ویژه‌اش را مقابل میکروفن آزاد کرد. اسحاق جهانگیری از تصمیم شبانه تیم اقتصادی دولت سخن گفت« ارز با نرخ 4200تومان تک‌نرخی شد». رئیس‌جمهور برای پایان دادن به التهابات ارزی، مرد خوشنام دولت را برای انتقال پیام جدید انتخاب کرده بود تا شاید اعتماد افکار عمومی به او کارساز شود و ورق را برگرداند. جهانگیری، خرید و فروش آزاد ارز را غیرقانونی اعلام کرد و عملا از توقف فعالیت صرافی‌ها سخن گفت. برخی چنین نقل می‌کنند که بانک مرکزی کمترین نقش را در این تصمیم داشت و حتی نرخ پیشنهادی این بانک برای تک‌نرخی شدن ارز، 4950تومان بوده است اما تصمیم دولت مانند اعلان‌های شرایط بحران، منتشر شد و در روزهای بعد، بانک مرکزی با بخشنامه‌هایش به‌دنبال جامه‌عمل پوشاندن به این تصمیم بزرگ بود؛ تصمیمی که برخی آن را تصمیم امنیتی نامیدند نه اقتصادی.


در میانه‌های تصمیمی که شامگاه بیستم فروردین به بازار مخابره شد، موضوعی گنجانده شده بود که به «خط قرمز روی بازار آزاد ارز» اختصاص داشت. دولت برای مقابله با جهش ساعتی قیمت دلار و سایر ارزهای رایج در چهارراه استانبول، دستور داد اعدادی که روی تابلو صرافی‌ها دائما به سمت بالا میل می‌کردند به خط‌های تیره تبدیل شوند. این خطوط مقطع، نشانه پاک کردن صورت مسئله بود. دولت قصد داشت بلبشوی ارزی را پایان دهد اما معاملات نقدی ارز در بازار آزاد به‌طور زیرزمینی ادامه پیدا کرد و قیمت آن با سرعت بیشتری پیش رفت.

بانک مرکزی قصد داشت تمامی نیازهای واقعی ارز را با قیمت 4200 تومان پوشش دهد؛همین کار را هم کرد اما متقاضی خرید اسکناس همچنان وجود داشت. خرید و فروش ارز با روش‌های غیرمعمول ادامه پیدا کرد و قیمت زیرزمینی ارز هر روز روی تابلوهای مجازی ثبت شد. وقتی قیمت یورو از 7هزار تومان تا 12هزار تومان پیش رفت، می‌شد بهای دلار را از طریق نرخ برابری ارزها برآورد کرد. بانک مرکزی نیازهای ارزی واردات و سایر مصارف را با قیمت رسمی تعیین کرد اما بازار و قیمت کالاها دنباله‌روی از بازار آزاد یا همان بازار زیرزمینی را رها نکرد. در نبود زنجیره توزیع، کسی نتوانست رد کالاها را در بازار بگیرد. در نهایت تعدادی پرونده در تعزیرات تشکیل شد تا شاید کالاهای بلوکه‌شده، روزی با پرداخت جریمه وارد بازار شود.

بازار آزاد ارز به‌ویژه در بخش مبادلات اسکناس که تنها 5درصد از نیاز ارزی کشور را شامل می‌شود بار دیگر سرنوشت 95درصد دیگر را به‌دست گرفت و اهتمام دولت هم نتوانست مانع اثرگذاری آن بر اقتصاد ایران شود. شاید این «نظام بازار» است که قصد ندارد از واقعیت اقتصاد جدا شود. سعید لیلاز -کارشناس اقتصادی- که از نزدیکان اسحاق جهانگیری است، پس از اعلام تصمیم دولت برای تک‌نرخی کردن ارز اعلام کرد که «نباید بازار آزاد ارز را غیرقانونی اعلام می‌کردیم». او معتقد است که بازار آزاد ارز در اقتصاد ایران قابل حذف نیست؛ چرا که همیشه متقاضیانی برای اسکناس ارز ولو برای سرمایه‌گذاری وجود دارد و افرادی که سرمایه دلاری اندوخته‌اند نیز در مقاطعی نیاز به تبدیل ارز خود دارند.

پس از آنکه بازار آزاد ارز ماندگار شد و کالاهای وارداتی نیز در میدان عرضه از دلار 4200تومانی پیروی نکردند، بانک مرکزی تصمیم گرفت پیشنهاد کارشناسان و فعالان اقتصادی را بشنود. غلامحسین شافعی- رئیس اتاق ایران-  در نامه‌ای به رئیس‌جمهور پیشنهاد کرد تا بازاری برای معاملات ارز میان صادرکنندگان و واردکنندگان طراحی شود و قیمت را عرضه و تقاضا در این بازار تعیین کند. در نهایت بازار ثانویه ارز راه‌اندازی شد اما این بازار هم عمق چندانی پیدا نکرد. حسین سلاح‌ورزی- نایب‌رئیس اتاق ایران- معتقد است که نادیده گرفتن نظام بازار در سیاست‌های ارزی به پاشنه آشیل آن بدل شد؛ چرا که نمی‌توان نظام عرضه و تقاضا  را به‌عنوان یک واقعیت اقتصادی  نادیده گرفت.

یکه‌تازی قیمت‌ها در بازار زیرزمینی ارز، خود را روی تابلوی قیمت مسکوکات نشان داد. طی جهشی که اوایل مردادماه در این بازارها روی داد، بهای غیررسمی دلار تا 12هزار تومان و نرخ سکه تا 4میلیون و 400هزار تومان پیش رفت؛ قیمت‌هایی که برخی آن را در حد اعداد روی سایت‌ها نامیدند و نسبت به عمق معاملاتی آن تشکیک وارد کردند. پس از این رویداد که آثار روانی قابل توجهی بر بدنه اقتصاد باقی گذاشت، سیاستی جدید در زمینه ارز اتخاذ شد تا مهم‌ترین کمبود، بسته ابتدایی را جبران کند. در این ایام سکاندار بانک مرکزی تغییر کرد تا عبدالناصر همتی از بسته جدید ارزی رونمایی کند.بسته‌ای که 15مرداد 97 برای نجات بازار ارز گشایش شد، بازگشت صرافی‌ها به چرخه معاملاتی را تضمین می‌کند. ارز مسافرتی که یکی از پرمصرف‌ترین بخش‌ها در زمینه اسکناس است با نرخ آزاد از سوی صرافی‌ها فروخته خواهد شد که نشانه‌ای از بازگشت بازار زیرزمینی به روی زمین به شمار می‌رود. بازار آزاد ارز پس از 115روز بار دیگر به رسمیت شناخته شد تا نظام بازار با همان قاعده همیشگی عرضه و تقاضا بار دیگر جایگاه خود را در اقتصاد ایران به‌دست بیاورد. عقب‌نشینی از عنوان قاچاق پس از نزدیک به 4‌ماه اتفاق افتاد تا مشخص شود برای مقابله با هیجان در بازار آزاد نمی‌توان از روش حذف صورت مسئله استفاده کرد. رئیس جدید بانک مرکزی البته توضیح بیشتری در مورد جزئیات فعالیت بازار آزاد در بسته جدید ارزی ارائه نداد تا باز هم صدور بخشنامه‌های جدید برای تعیین روش فعالیت بازار محتمل باشد. عبدالناصر همتی با زبان طنز از مجری برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری خواست تا سؤالات جزئی‌تر را به آینده موکول کند و آهنگ پخش کنند تا مردم لذت ببرند.

بازار آزاد ارز پس از 115روز بار دیگر به رسمیت شناخته شد تا نظام بازار با همان قاعده همیشگی عرضه و تقاضا بار دیگر جایگاه خود را در اقتصاد ایران به‌دست بیاورد. عقب‌نشینی از عنوان قاچاق پس از نزدیک به 4‌ماه اتفاق افتاد تا مشخص شود برای مقابله با هیجان در بازار آزاد نمی‌توان از روش حذف صورت مسئله استفاده کرد