یادداشت
حوزه پیشرو؛ از سنگر سنت تا قرارگاه تمدن
محمد ملک‌زاده؛ عضو هیأت‌علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
در آستانه یکصدمین سال تأسیس حوزه علمیه قم، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبرمعظم‌انقلاب اسلامی، با صدور پیامی راهبردی، ابعاد مختلف مسئولیت‌های حوزه‌های علمیه را تبیین فرمودند و از چشم‌اندازی بلند به تراز «حوزه پیشرو و سرآمد» در گام دوم انقلاب اسلامی نگریستند.
ایشان در این پیام تأکید کردند که حوزه باید واجد ویژگی‌هایی نظیر نوآوری، بالندگی، روزآمدی، مهذّب‌بودن، روحیه مجاهدت، هویت انقلابی و آمادگی برای طراحی نظامات اجتماعی باشد. در نگاه معظم‌له، حوزه نمی‌تواند صرفا محصور در سنت‌های کهن باقی بماند، بلکه باید به نهادی پاسخگو، تمدن‌ساز و هدایتگر در ساحت اجتماعی، فرهنگی و فکری جهان اسلام بدل شود.
رهبرانقلاب‌اسلامی «بلاغ مبین» را مهم‌ترین رسالت حوزه دانستند و این وظیفه را نه صرفا در تعلیم احکام فردی و جزئی، بلکه در ترسیم افق‌های کلان تمدنی برای جامعه اسلامی تعریف کردند. از منظر ایشان حوزه علمیه باید با رویکردی فعال و الهام‌گرفته از وحی و سنت اهل‌بیت علیهم‌السلام، خطوط اصلی تمدن نوین اسلامی را تبیین، ترویج و نهادینه کند.
آیت‌الله خامنه‌ای که همواره نسبت به وضعیت حوزه‌ها دغدغه‌مند بوده‌اند، در دهه‌های پیشین نیز در دیدار با علمای بزرگ و روحانیون حوزه قم، بر لزوم تحول در محتوا، ساختار و پاسخگویی حوزه به مسائل نوپدید، تأکیدات مکرر داشته‌اند. این رویکرد اکنون در پیام اخیر ایشان با صراحت و جامعیتی بیش‌ازپیش، بازتاب یافته است. رهبرانقلاب‌اسلامی به‌درستی یادآور می‌شوند که در دوران کنونی که اسلام، انقلاب و حوزه‌های علمیه تحت هجمه سنگین رسانه‌ای و فکری دشمنان قرار دارند، هرگونه عقب‌ماندگی یا انفعال حوزه‌ها به تشدید این شکاف منجر می‌شود. اما معظم‌له با بینشی عمیق، این فاصله را نه نشانه گسست هویتی، بلکه تفاوت نسلی میان پدر و فرزند می‌دانند؛ تفاوتی که با سعه‌صدر و تدبیر می‌توان آن را به پلی ارتباطی برای تعالی فکری و اجتماعی بدل کرد.
ایشان همچنین در بخش‌هایی از پیام خود با اشاره به نقش حوزه در تاریخ معاصر، از ماجرای فتوای میرزای شیرازی و واقعه مشروطه تا توطئه‌های استعمار در عصر رضاخان، بر نقش تاریخی و بی‌بدیل حوزه در حفظ دین، مقابله با استبداد و ایجاد بسترهای انقلاب اسلامی تأکید کردند. به‌ویژه با احیای حوزه قم به‌دست مرحوم آیت‌الله حائری و استمرار آن تا عصر امام خمینی، حوزه علمیه به کانون تحول‌ساز تمدن نوین اسلامی بدل شد.
اکنون نیز در پرتو بیانات رهبرمعظم‌انقلاب، حوزه‌ها در برابر مسئولیتی تاریخی ایستاده‌اند؛ مسئولیتی که جز با شناخت عمیق زمانه، بازنگری در روش‌ها و احیای روح مجاهدت و نوآوری محقق نخواهد شد.
