یادداشت
از مدرسه دخترانه دماوند تا دانشگاه پیام نور
مهرشاد کاظمی
مدرسه یا کالج دخترانه دماوند یکی از نهادهای آموزشی برجسته ایران است که با هدف آموزش و توانمندسازی دختران در زمینه‌های علمی، فرهنگی و هنری در سال۱۳۴۶(۱۹۶۷) توسط بنیاد آمریکایی فرانک لوید رایت تأسیس شد. این کالج بر پایه نظام آموزشی غربی و با همکاری مؤسسات آموزشی آمریکایی در یکی از شمالی‌ترین محله‌های تهران ایجاد شد. در سال۱۳۵۳ این مدرسه به دانشکده ارتقا یافت و پس از انقلاب در دانشگاه پیام نور ادغام شد. این مجموعه تا به امروز نقش مهمی در ارتقای سطح فرهنگی و آموزشی جامعه ایران ایفا کرده است. ساختمان‌های این مدرسه که نماد معماری ایرانی شناخته می‌شوند، همچنان پابرجا هستند، هرچند برخی اجزای آن تغییر یافته یا بازسازی شده اند. ساختمان اصلی محوطه که به کتابخانه معروف است، نمونه‌ای برجسته از همکاری معماران ایرانی و خارجی در خلق اثری ماندگار است و ترکیبی از هنر و فرهنگ ایران و جهان را به نمایش می‌گذارد. این ساختمان نمادی تاریخی از دوره‌ای از آموزش مدرن در ایران است.
معماری و بنای ساختمان کتابخانه
این ساختمان با دیوارهای شش‌ضلعی خود نسبت به شمال جغرافیایی کمی چرخش دارد و در نقاطی شکاف‌هایی ایجاد شده که هوشمندانه است. طرح کلی این کالج به‌صورت دیواری مرتفع جلوه می‌کند که به نظر می‌رسد هدف آن محدود کردن دید از بیرون به درون سایت است. به‌واسطه شیب زمین، این ساختمان یا دیوار بالاتر از خط دید ناظران و عابران قرار گرفته و دید داشتن به درون آن و اتفاقات پشت آن دشوار است. این ویژگی فضایی مناسب و امن برای تحصیل دختران ایجاد کرده بود.
در طراحی کالج دماوند، طراحان با اتخاذ استراتژی هوشمندانه‌ای تمامی ساختمان‌ها را براساس فرمولی یکسان از مصالح و فرم‌ها طراحی کرده‌اند. بر بدنه این اثر حفره‌هایی آجری ایجاد شده که از هیبت آنها می‌کاهد و آن را برای کاربران مطلوب‌تر می‌کند. این بنا، برخلاف نمونه‌های رایج مراکز آموزشی با ساختمان‌های بتنی و نمای سیمانی سردشان از این رویکرد فاصله گرفته و در عین حال، به بلوک‌گرایی معاصر با نمای آجری نیز گرایش نداشته است. خاص بودن کالج دماوند و آرامشی که در فرم‌های آن وجود دارد با روحیات کاربران دختر آن سازگاری دارد و از این نظر، طراحی آن را در معماری ایران ممتاز کرده است. سردر ورودی از جنس آجر ساخته شده و با کاشیکاری فیروزه‌ای و پنجره‌های مشبک، هویت ایرانی خود را به نمایش می‌گذارد. این سردر به گونه‌ای طراحی شده که به نظر می‌رسد با وقار و احترام در برابر فرهیختگان دانشگاهی ایستاده است، نه به‌صورت ساختاری عظیم که صرفا قصد نمایش قدرت و هیبت خود را داشته باشد.
معماران و طراحان
برای آشنایی با معماری این بنا باید به چند نفر اشاره کرد. اولین نفر فرانک لوید رایت، معمار برجسته آمریکایی است که پدر سبک معماری ارگانیک در جهان شناخته می‌شود و از او به‌عنوان یکی از ستارگان معماری جهان یاد می‌کنند. او بنیادی در زمینه طراحی و معماری تأسیس کرد که به کمک آن بناهای ارزشمندی در ایران ساخته شد.
دومین نفر، ویلیام وسلی پیترز، معمار برجسته آمریکایی و از همکاران نزدیک فرانک لوید رایت بود. او بعدها با دختر استالین ازدواج کرد. پیترز نقشی اساسی در طراحی کالج دماوند داشت و با بهره‌گیری از اصول معماری مدرن و تأثیرات معماری ایرانی، بنایی منحصربه‌فرد خلق کرد. از دیگر آثار او که با حمایت بنیاد رایت طراحی و ساخته شد، می‌توان به کاخ مروارید در مهرشهر کرج و کاخ مهرآفرین در چالوس اشاره کرد. سومین مورد گروه مهندسان مشاور ایرانی طرح بود که شامل معماران برجسته‌ای چون نظام‌عامری، کمال آل‌کمونه و هرمزدیار خسروی بود. این گروه یک شرکت مهندسی در خیابان انقلاب امروزی تأسیس کردند.
مهندس نظام‌عامری، معمار سرشناس و تنها شاگرد ایرانی فرانک لوید رایت، فرزند شیخ خزعل، حاکم خوزستان و فخرالسلطنه نظام مافی بود. او بیش از ۹۰پروژه در ایران اجرا کرد، ازجمله موزه دفینه، کتابخانه مرکزی شیراز،
سینما بهمن، بیمارستان‌های پارس و سینا، کتابخانه نازی‌آباد و دانشگاه اصفهان. نظام‌عامری در سال۱۳۹۵ درگذشت.
مهندس کمال آل‌کمونه همکار نظام‌عامری در طراحی موزه دفینه و ده‌ها ساختمان دیگر بود. او هم‌اکنون در تهران زندگی می‌کند. مهندس هرمزدیار خسروی نیز از معماران برجسته‌ای بود که طراحی نیایشگاه‌های پیر سبز و پیر هریشت را در کارنامه خود داشت. او در سال۱۳۹۸ درگذشت. امروزه ضروری است که مدیران و متخصصان با ثبت ملی ساختمان کالج دماوند، نه‌تنها به پاسداری از میراث معماری و فرهنگی و هویت شهری بپردازند، بلکه به تداوم نقش این بنا در ترویج آموزش و فرهنگ نیز کمک کنند. این اقدام می‌تواند گامی مؤثر در حفظ و ارتقای ارزش‌های تاریخی، فرهنگی و آموزشی ایران باشد.
