یادگار پر هیاهوی امیر کبیر

فاطمه عباسی

شهر تهران، تا از شکل روستایی خود بیرون بیاید و پیکره‌ای شهری بگیرد، باید سده‌های بسیاری را سپری می‌کرد و بردبارانه زمانی را انتظار می‌کشید تا شاه‌تهماسب صفوی به فکر دگرگون‌کردن این روستا بیفتد و از آن شهری با برج‌وبارو بسازد. از آن پس سال‌به‌سال و روزبه‌روز بر دامنه‌ مرزهای تهران افزوده شد.  مهم‌ترین سازه‌ای که در هر شهر مورد توجه قرار می‌گیرد، فضای کالبدی «میدان» است و در تهران نیز بسیاری نخستین میدان ساخته‌شده در این شهر را «میدان توپخانه» یا میدان «امام خمینی(ره)» فعلی می‌دانند؛ هرچند تهران‌پژوهانی هم هستند که میدان مشق یعنی همان‌جایی را که اکنون سردر باغ ملی نام دارد، نخستین میدان تهران قلمداد می‌کنند و کسانی دیگر سبزه‌میدان در گستره‌ بازار تهران را نخستین میدان پایتخت می‌دانند. اما شاید درست‌تر همان باشد که در آغاز گفتیم؛ یعنی شاید بتوان گفت میدان توپخانه، با تاریخ پربار و دورودرازش، نخستین میدان تهران بوده که 159سال پیش در چنین روزهایی کار ساختش آغاز شده‌است.

مکث
توپ مروارید باکرامت!

از همان آغاز شکل‌گیری میدان توپخانه 4قبضه توپ در آنجا گذاشته شد که نمادین بود و تاریخی به‌شمار می‌رفت. آن توپ‌ها را شاه‌عباس صفوی از پرتغالی‌ها گرفته بود. شاه‌عباس پرتغالی‌ها را از خلیج‌فارس بیرون کرد و توپ‌ها را به غنیمت گرفت. در زمان ناصرالدین‌شاه توپ‌ها را به نشانه‌ رویدادی مهم در تاریخ ایران و یادآوری پیروزی ارتش ایران بر بیگانگان اروپایی در میدان توپخانه گذاشتند؛ اما یکی از توپ‌های این میدان سرگذشت شگفت‌آوری پیدا کرد؛ همان توپ و ابزار جنگی‌ای که به نام «توپ مروارید» آوازه دارد و هنوز هم نگهداری می‌شود. توپ مروارید در جنوب میدان توپخانه جاگذاری شده بود. تهرانی‌های شوخ‌طبع یا شاید هم خرافاتی می‌گفتند که توپ با پای خود از خلیج‌فارس به تهران آمده‌است و «کرامت»ها دارد! ازاین‌رو زنان تهرانی که آرزو و خواسته‌ای داشتند، گوشه‌ای از چادر یا چارقد خود را پاره می‌کردند و به توپ مروارید گره می‌زدند. می‌گویند از بس به چرخ‌های توپ مروارید کهنه بسته و گره زده شده بود که چوب چرخ و رنگ آن پیدا نبود!



اندیشه امیرکبیر
در دوران پادشاهی ناصرالدین‌شاه وزیر کاردان و شایسته‌ او، میرزاتقی‌خان امیرکبیر، در سفر به روسیه با فضاهای نوین شهری آشنا شده بود و همان زمان بود که اندیشه‌ ساخت میدان توپخانه در ذهن بیدار او شکل گرفت و در همان سال آغازین پادشاهی ناصرالدین‌شاه کار پی‌افکندن میدان را در زمینی که سربازان مشق نظام می‌کردند، آغاز کرد.
ساخت میدان توپخانه به محمدابراهیم‌خان معمارباشی واگذار شد. او در شمال و جنوب و غرب میدان که شکلی مستطیلی داشت و طول آن در جهت شرقی-غربی قرار گرفته بود، حجره‌ها و انبارهای دوطبقه‌ای ساخت که در طبقه پایین توپ‌ها را نگهداری می‌کردند و طبقه بالا محل سکونت توپچی‌ها بود. ساخت این میدان و حوض وسط آن 10سال به طول انجامید و تبدیل به مرکز شهر تهران شد که به خیابان‌های اصلی شهر یعنی خیابان بوذرجمهری (15خرداد کنونی)، خیابان لاله‌زار، خیابان علاء‌الدوله (فردوسی کنونی) و خیابان ناصری (خیابان ناصرخسروی کنونی) دروازه داشت.

از توپخانه تا سپه
گویا نام میدان در زمان امیرکبیر انتخاب شد و به‌دلیل اینکه جایی برای ابزار و آلات جنگی بود، آن را میدان توپخانه نامیدند. در زمان پهلوی اول، چون رضاشاه زمانی لقب سردار سپه داشت، نام میدان را به میدان سپه تغییر دادند.

تغییرات میدانی
میدان امام‌خمینی(ره) فعلی طی سال‌ها تغییرات زیادی داشته است. با گذشت زمان در بخش شرقی میدان توپخانه ساختمان بانک شاهی ساخته شد و در شمال آن اداره‌ بلدیه (شهرداری). بعدتر در جنوب میدان ساختمان اداره‌ بی‌سیم را ساختند. چندی دیگر، ساختمان بانک شاهی ویران شد و به جای آن ساختمانی برای بانک بازرگانی بنا کردند. همه‌ این ساخت‌وسازها میدان توپخانه را از شکل نظامی آن بیرون آورد و پیکره‌ای اداری به آن داد. کارکرد اداری میدان توپخانه در زمان پهلوی اول بیشتر شد. یکی از سازه‌های بسیار زیبای میدان توپخانه که از دست رفت، عمارت تلگراف‌خانه بود.

آیین‌ها و جشن‌ها
میدان توپخانه از همان سالی که ساخته شد، جایی برای برگزاری آیین‌ها و جشن‌ها بود. هنگام نوشدن سال (تحویل سال) را با شلیک توپ‌های میدان خبر می‌دادند. آتش‌بازی و جشن‌های رسمی کشور نیز در این میدان انجام می‌شد.

جایی برای رویدادهای مهم
میدان توپخانه از آغاز شکل‌گیری تا سال‌ها و دهه‌های بسیار جایی برای رویدادهای تاریخ معاصر پُرفرازونشیب ایران نیز بوده‌است. در زمان مشروطیت و نیز رویدادهای ملی‌شدن صنعت نفت ایران و کودتای 28مرداد1332، میدان توپخانه جایی برای ستیز و آویزهای سیاسی بود و آبستن رخدادهای فراوان و گاه خونین. میدان توپخانه، با سازه‌های فراوان اداری و کشوری‌اش، سرآغاز شکل‌گیری دولت مدرن در ایران نیز بود؛ ازاین‌رو این بخش از شهر تهران جایگاهی دارد که هیچ‌گاه نمی‌توان آن را نادیده گرفت.