باخت در جنگ روانی

رضا عمویی - علیرضا احمدی-روزنامه‌نگار

«چرا دولت بشار اسد به این سرعت سقوط کرد؟»؛ این سؤالی است که با وجود گذشت 3روز از تصرف دمشق ازسوی معارضان مسلح، همچنان در کانون توجه تحلیل‌گران و همچنین افکارعمومی قرار دارد؛ سؤالی که کلید پاسخ به آن در فهم رویکردها و راهبردهای دشمن در «جنگ شناختی» نهفته‌است.  ارتش سوریه در حالی بدون مقاومت تسلیم شورشیان مسلح شد که بررسی روند تحولات طی روزهای اخیر و در فاصله سقوط حلب تا ورود معارضان به دمشق، بیش از هر چیز نشان‌دهنده تأثیرگذاری عمیق حربه‌های جنگ شناختی بر ساختار و بدنه ارتش این کشور است؛ موضوعی که سبب شد نظامیان سوری به این تحلیل برسند که مقاومت بی‌فایده است و باید تسلیم شورشیان شد.  تأثیر بی‌بدیل «جنگ شناختی» بر تحولات اخیر سوریه در شرایطی است که به‌نظر می‌رسد معارضان در حال پیاده‌سازی نسخه‌های صهیونیستی هستند؛ راهبردهایی که طی ماه‌های اخیر و در جریان تحولات در غزه و لبنان بارها شاهد به‌کارگیری آنها ازسوی تل‌آویو بوده‌ایم.  نتیجه‌گرفتن دشمن از نسخه «جنگ شناختی» در سوریه در شرایطی است که محور عبری-غربی طی سال‌های اخیر با تمرکز ویژه‌ای مشغول پیاده‌سازی الگوها و راهبردهای جنگ شناختی در ایران بوده‌است و حوادث سال1401 و آبان1398 را باید گوشه‌ای از طراحی‌های انجام‌شده در این زمینه به‌حساب آورد که ضرورت هوشیاری در برابر چنین جنگی را دوچندان می‌کند.

جنگ شناختی در جنگ‌ها
 تعریف: جنگ شناختی به استفاده از روش‌های روان‌شناختی، شناختی و اطلاعاتی برای تأثیرگذاری بر ادراک، تصمیم‌گیری و رفتار افراد و گروه‌ها در میدان جنگ گفته می‌شود.

اثرات جنگ شناختی
  تضعیف اعتماد عمومی به دولت یا ارتش
  افزایش تنش‌ها و اختلافات داخلی
  سردرگمی و کاهش توان تصمیم‌گیری دشمن

اهداف اصلی جنگ شناختی
  تضعیف روحیه دشمن:
  ایجاد شک و تردید در توانایی نظامی و سیاسی دشمن
  تقسیم جامعه هدف:
  تحریک اختلاف‌های مذهبی، قومی و سیاسی
  کنترل اطلاعات و ادراک:
  ارائه اطلاعات گمراه‌کننده برای تغییر درک واقعیات
  فشار بر رهبران و تصمیم‌گیران
  تخریب اعتبار و مشروعیت رهبران

ابزارهای جنگ شناختی
  رسانه‌های جمعی:
  انتشار اخبار و تصاویر دستکاری‌شده
  شبکه‌های اجتماعی:
  پخش شایعات و اطلاعات جعلی
  عملیات روانی میدانی:
  استفاده از بلندگوها یا اعلامیه‌ها در مناطق جنگی
  فناوری‌های پیشرفته:
  هک اطلاعات، هوش مصنوعی و تولید محتوای عمیق جعلی (Deepfake)
  تبلیغات ایدئولوژیک:
  استفاده از مذهب یا باورهای فرهنگی برای جذب نیرو

مصادیق جنگ شناختی در تاریخ معاصر
  در جنگ سوریه:
  تحریک اختلافات مذهبی و قومی
  استفاده از تصاویر زنان و کودکان قربانی برای برانگیختن احساسات جهانی
  در جنگ اوکراین:
  هک و افشای اطلاعات رهبران برای تضعیف روحیه دشمن
  در جنگ ویتنام:
  ارسال پیام‌های رادیویی به نیروهای آمریکایی برای تشویق به فرار


ارتش سوریه در دام جنگ شناختی
یکی از بارزترین نمودهای «جنگ شناختی» در تحولات سوریه را باید در عملکرد ارتش این کشور در برابر معارضان مسلح جست‌وجو کرد. گروه‌های تروریستی و مسلح با به‌کارگیری گسترده و مؤثر ابزارهای رسانه‌ای، ازجمله در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، زمینه‌ساز تعمیق ناامیدی در میان نظامیان سوری و درنتیجه بی‌اعتمادی به فرماند‌هان شدند. در چنین شرایطی بود که نظامیان این کشور مقاومت را بی‌فایده دانستند و در مدت کوتاهی تسلیم شورشیان مسلح شدند که در ادامه به برخی از نمودهای آن اشاره می‌شود.

تردید در اهداف و انگیزه‌ها:
  انتشار گسترده اخبار و گزارش‌های جعلی از پیشروی‌های معارضان
  استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای انتشار اخبار دروغ از تسلیم‌شدن نیروهای نظامی در شهرهای مختلف سوریه
  هدف‌گرفتن انگیزه نظامیان سوری با انتشار مستمر اخبار کودتا در دمشق
  تأکید بر اخبار جعلی فرار فرماندهان نظامی از کشور
  انتشار اخبار جعلی درباره فرار یا دستگیری بشار اسد
  انتشار گسترده تصاویر و اخبار جعلی از ورود به شهرهای مهم

 برجسته‌نمایی شکست‌ها:
  القای تصویر ضعف از ارتش سوریه به‌دنبال تحرکات تاکتیکی در نخستین روزهای آغاز بحران
  دروغ‌پردازی رسانه‌ای درباره فرماندهان نظامی
  تلاش مجازی برای بی‌اعتمادکردن سربازان به فرماندهان

 تفرقه‌افکنی در میان نیروها:
  به‌کارگیری ابزارهای رسانه‌ای برای ایجاد شکاف‌های قومی در میان نیروها
  تلاش برای تفرقه‌افکنی در صفوف ارتش با حربه‌های مذهبی
  ایجاد تصویر ناکارآمد از فرماندهان ارشد در بدنه ارتش

تحریک احساسات عمومی علیه ارتش:
  بی‌اعتماد‌سازی‌ افکارعمومی به ارتش با انتشار اخبار و تصاویر جعلی از «خشونت ارتش»
  انتشار گسترده اخبار از حمله ارتش به زنان و کودکان بی‌گناه
  تمرکز بر تحریف اخبار با محور آسیب‌زدن ارتش به اموال عمومی
  انتشار اخبار دروغ و جعلی درباره نقش مستشاران خارجی در ارتش سوریه
  تلاش رسانه‌ای برای وابسته نشان‌دادن ارتش سوریه در افکارعمومی

مصادیق جنگ رسانه‌ای در سوریه
ابزارهای جنگ روانی
مخالفان مسلح
مخالفان مسلح سوری تا پیش از سقوط دولت بشار اسد، دارای شبکه‌‎ای از رسانه‌‎ها و تلویزیون‌ها بودند:

 شبکه‌های تلویزیونی نزدیک به مخالفان مسلح بشار اسد:
  شبکه العربیه، متعلق به عربستان سعودی
   شبکه الجزیره، متعلق به قطر
  شبکه الحره، متعلق به آمریکا
  شبکه بی‌بی‌سی عربی، متعلق به انگلیس

 شبکه‌های ماهواره‌‍‌ای متعلق به مخالفان مسلح:
  شبکه أورینت نیوز مستقر در استانبول ترکیه، متعلق به محمد غسان عبود
  شبکه حلب الیوم، مستقر در ترکیه، مدیریت توسط شورای مخفی
  شبکه تلویزیون سوریه، مستقر در ترکیه، مدیریت توسط اسپیس مدیا
  شبکه سوریا الشعب، مستقر در لندن، مدیریت توسط مخالفان
  شبکه سوریا الغد، مستقر در ترکیه، مدیریت توسط مخالفان
  شبکه الجسر، مستقر در ترکیه، مدیریت توسط مخالفان
  کانال‌های مجازی متعلق به مخالفان

 مخالفان مسلح بشاراسد در فضای مجازی نیز حضور گسترده داشتند:
  کانال توییتری «الائتلاف الوطنی السوری»، پخش اخبار و بیانیه‌ها علیه نظام پیشین سوریه، 139.5هزار دنبال‌کننده
  کانال توییتری «بشار الاسد»، طنز سیاسی علیه بشاراسد و به سخره گرفتن حکومت پیشین سوریه، 281.7هزار دنبال‌کننده
  کانال یوتیوب «القناه التاسعه»، کانال اخبار سیاسی با پوشش تحولات سوریه و وابستگی به مخالفان بشار اسد، 238هزار مشترک
  کانال یوتیوب «شریف السیرافی»، کانال متعلق به شریف السیرافی، خبرنگار مخالف بشار اسد، 1.14میلیون مشترک

  مصادیق جنگ روانی مخالفان بشاراسد
  انتشار اخبار جعلی: مخالفان مسلح و تروریست‌ها از رسانه‌ها برای انتشار اخبار دروغ علیه دولت سوریه و القای ناامنی استفاده کردند: پخش خبر دروغ سقوط هواپیمای بشاراسد / خبر دروغ ترور برادر بشار اسد به دستور او
  انتشار تصاویر و فیلم‌های صحنه‌سازی شده: نمایش قربانیان جعلی حملات شیمیایی برای جلب حمایت بین‌المللی به‌عنوان یکی از مشهورترین تصاویر جعلی تهیه شده توسط مخالفان در سال 2014 ، صحنه‌سازی‌ کودکان زخمی شده و گریم افراد برای نمایش افراد آسیب‌دیده در حملات نیروهای دولت سوریه
  تقویت نفرت قومی و مذهبی‌: پیگیری این هدف از طریق فضای مجازی برای بسیج نیروهای مذهبی و قومی سوریه علیه یکدیگر / انتشار سخنان جولانی علیه ایران با ادعای ایجاد تفرقه

   ایجاد وحشت روانی در میان مردم
  حملات ویدئویی: انتشار ویدئوهایی از اعدام‌های وحشیانه و گروگانگیری برای ایجاد ترس/ انتشار ویدئوی اعدام گروهی نظامیان ارتش سوریه در حلب توسط مخالفان مسلح چند روز قبل از حمله به دمشق
  بمب‌گذاری در مناطق غیرنظامی: هدف قراردادن بازارها و مناطق شلوغ برای القای حس بی‌ثباتی و ضعف دولت/ بمب‌گذاری در بازاری در استان حلب سوریه توسط گروه‌های مسلح در فروردین‌ماه امسال(8‌ماه قبل از سقوط دمشق)

   استفاده از شایعات برای تضعیف روحیه مردم
  القای خیانت درون دولت: شایعه‌پراکنی درباره اختلافات داخلی میان مقامات برای ایجاد بی‌اعتمادی / انتشار خبرهای اختلاف‌نظر نخست‌وزیر پیشین سوریه با بشاراسد
  اخبار فروپاشی نیروهای نظامی: انتشار اطلاعات نادرست درباره عقب‌نشینی یا تسلیم ارتش سوریه / انتشار خبر عقب‌نشینی ارتش سوریه از حلب در زمان حضور کامل نیروهای دولتی در حلب

   حمله به ارزش‌ها و اعتقادات مذهبی و ملی
  تحریف هویت ملی: ادعای اینکه دولت نماینده واقعی مردم نیست و حمایت از آن خیانت به کشور است. / تأکید مخالفان بر وابسته بودن بشاراسد به ایران و روسیه
  تخریب اماکن مقدس: حمله به اماکن مذهبی برای تشدید اختلافات فرقه‌ای و مذهبی. / انتشار ویدئوهایی با مضمون به سخره گرفتن اعتقادات شیعیان سوریه

  جذب حمایت بین‌المللی با روش‌های احساسی
  استفاده از کودکان و قربانیان جنگ: انتشار تصاویر دلخراش از کودکان آسیب‌دیده برای جلب حمایت غربی‌ها / برگزاری نمایشگاه نقاشی کودکان آسیب‌دیده از جنگ سوریه در آمریکا  نشان دادن خود به‌عنوان قربانی: معرفی خود به‌عنوان گروه‌های آزادی‌خواه یا مدافع مردم. / بیانیه تحریرالشام در ابتدای شورش در شمال سوریه برای دفاع از حقوق همه شهروندان سوریه

  دوقطبی‌سازی جامعه
  تقویت اختلافات مذهبی و قومی: تروریست‌ها با تأکید بر تفاوت‌های مذهبی و قومی، جامعه سوریه را به گروه‌های متخاصم تقسیم کردند./ تأکید چندین باره مخالفان مسلح بر جنگ برای خارج کردن قدرت از دست علویان سوریه
  بزرگ‌نمایی تبعیض‌ها: ادعای نابرابری میان اقوام و مذاهب مختلف برای تحریک حس مظلومیت در برخی گروه‌ها./ انتشار بیانیه‌های متعدد از سوی مخالفان مسلح علیه شیعیان و علوی‌ها

  ربایش و باج‌گیری روانی
  گروگان‌گیری شخصیت‌های عمومی و مذهبی: نمایش علنی گروگان‌ها برای اعمال فشار بر دولت و جلب توجه بین‌المللی. / انتشار تصاویر اسرای ارتش سوریه در جریان حمله به حمص  استفاده از کودکان در جنگ: به‌کارگیری کودکان در عملیات نظامی یا تهدید خانواده‌ها برای جذب آنها به گروه‌های تروریستی. / به‌کارگیری کودکان در گروهک مسلح کردی

  اعمال نفوذ بر سازمان‌های بین‌المللی
  دستکاری اطلاعات برای متهم کردن دولت: ارائه گزارش‌های جعلی به سازمان ملل و سازمان‌های حقوق بشری درباره استفاده از سلاح‌های شیمیایی./ انتشار گزارش جعلی سازمان منع تسلیحات شیمیایی درباره حادثه ادعایی شیمیایی در سراقب
  فشار رسانه‌ای برای مداخله نظامی خارجی: القای ضرورت مداخله بین‌المللی علیه دولت سوریه با برجسته کردن بحران‌های انسانی. / اعتراف «جیک سالیوان»، مشاور امنیت ملی بایدن به نقش غیرمستقیم آمریکا در سقوط اسد

  استفاده از دین برای توجیه خشونت
  تفسیر افراطی از متون دینی: توجیه اقدامات تروریستی به‌عنوان جهاد یا وظیفه دینی. / تشکیل شبکه‌های جهادی در فضای مجازی ازجمله شبکه أمه الجهاد
  فتواهای جعلی: صدور فتواهای غیرمعتبر برای مشروعیت‌بخشی به کشتار غیرنظامیان یا دشمنان سیاسی

  سوءاستفاده از آوارگان
  بهره‌برداری از اردوگاه‌های آوارگان: تبدیل اردوگاه‌های پناهجویان به مراکز جذب نیرو یا تأمین مالی از طریق کمک‌های بین‌المللی. / سوءاستفاده از اردوگاه یرموک به‌عنوان اردوگاه پناهندگان فلسطینی در سوریه برای توطئه‌چینی علیه بشاراسد
  نمایش مظلومیت آوارگان: تولید محتوای احساسی برای جلب توجه افکار عمومی جهان و دریافت حمایت مالی و نظامی. / انتشار تصاویر گسترده کودک کردی با نام «آلان کردی» به‌عنوان قربانی آوارگان جنگ سوریه

   انتشار اطلاعات متناقض
  ایجاد سردرگمی در میان مردم: ارائه گزارش‌های متناقض درباره جنگ و صلح برای تضعیف اعتماد به دولت. / انتشار خبرهای مختلف و ناهمگون درباره وضعیت حلب پس از آزادی در سال 2018
  استفاده از تکنیک «هیاهو برای هیچ»: پررنگ کردن مسائل جزئی برای انحراف ذهن مردم از مسائل اصلی. / برجسته‌سازی‌ اختلاف میان دولت بشاراسد و گروه مقاومت فلسطینی حماس در میانه جنگ داخلی سوریه

  تحریک برای خشونت اجتماعی
  ترویج قیام‌های محلی: تحریک مردم به شورش علیه دولت با وعده حمایت خارجی. / تحریک عشایر شمال سوریه به تظاهرات علیه دولت بشاراسد
  ایجاد حس بی‌عدالتی: بزرگ‌نمایی مشکلات اقتصادی یا اجتماعی برای افزایش تنش‌ها. / تأکید گروه‌های مخالف بر عمیق‌تر شدن شکاف میان شهروندان سوری و غیرقابل مصالحه بودن روابط شهروندان سوریه

   استفاده از فناوری‌های پیشرفته جنگ روانی
  هک و انتشار اطلاعات: دسترسی به داده‌های شخصی مقامات و تهدید به افشای آنها. / حمله گسترده هکری به وب‌سایت‌های داخلی سوریه در مهرماه 1403
  تولید محتوای عمیق جعلی (Deepfake): ایجاد ویدئوهای جعلی برای تحریف واقعیت و متهم کردن دولت. / انتشار ویدئوهای ساختگی از شهروندان آسیب دیده در حملات ارتش سوریه

   همکاری با گروه‌های خارجی
  حمایت مالی و اطلاعاتی خارجی: دریافت کمک از کشورهای حامی برای تقویت جنگ روانی. / استقرار بسیاری از شبکه‌های ماهواره‌ای مخالف در ترکیه
  پشتیبانی فکری و ایدئولوژیک: استفاده از ایده‌پردازان خارجی برای طراحی استراتژی‌های شناختی پیچیده