نقد مستند، نه نقد موضوع

محمد ناصر احدی-روزنامه‌نگار

با شروع جشنواره مستند «سینماحقیقت» تقریبا به‌ مدت یک هفته رسانه‌ها بیشتر از قبل از سینمای مستند می‌نویسند. برخی از فیلم‌هایی که در این جشنواره به نمایش درمی‌آیند، فارغ از ساختار و فرم، برای عده‌‎ای موضوعات جذاب و حساسی دارند که حتی آنهایی را که چندان پیگیر سینمای مستند نیستند به واکنش نشان دادن ترغیب می‌کنند. مستندهایی همچون «ضدقهرمان» درباره آیت‌الله خلخالی یا مستند «فاطمی» درباره دکتر حسین فاطمی یا یکی، دو مستند سیاسی دیگر به ‌واسطه موضوع‌شان حتما واکنش‌برانگیز خواهند شد. سیاسیون و غیرسینمایی‌ها درباره این مستندها اظهارنظر می‌کنند و صحت روایت و درستی یا نادرستی نگاه مستندسازان را به چالش می‌کشند. آنچه در این میان معمولا مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرد، ساختار و فرم مستند است.
مخاطبان غیرحرفه‌ای مستند به سوژه بیش از ساختار اهمیت می‌دهند. در واقع، برای این گروه، مستند خلاصه می‌شود به سوژه‌اش، فارغ از ساختار و فرم. کسی که حوزه مطالعاتش تاریخ معاصر و به‌خصوص انقلاب ایران است، احتمالا مستند «ضدقهرمان» را از منظر اسنادی که ارائه کرده بررسی می‌کند. چند فریم فیلم دیده‌نشده از نخستین حاکم شرع دادگاه انقلاب، برای این عده، فرصتی برای مطالعه شخصیت اوست. آنها روایت این مستند را با برداشت‌ها و ادعاهای خود می‌سنجند و اگر مستند مطابق با نظر آنها حرفی زده باشد، تأییدش می‌کنند و چنانچه روایت مستند با برداشت آنها از شخصیت و جایگاه خلخالی تفاوت داشته باشد، آن را اثری غیرقابل استناد و مغایر با واقعیت معرفی می‌کنند. اما نقد مستند فقط نقد و بررسی سوژه نیست. یک تاریخ‌دان ممکن است یک مستند را صرفا از بابت سوژه‌اش بسنجد، اما حتما یک منتقد سینما باید ساختار و فرم مستند را در کانون توجه‌اش قرار دهد. منتقد به ریتم، کادر، نور، صدا، حرکت دوربین، تدوین و در یک کلام به فرم اهمیت می‌دهد و روایت فیلم را با سنجه‌هایی که در اختیار دارد - البته اگر اصلا با فرم‌های روایی آشنایی داشته باشد - می‌سنجد. چنین منتقدی اتفاقا درستی یا نادرستی اطلاعات و برداشت و بینش فیلم را با هوشیاری و رندی از دل روایتش استخراج می‌کند و مدام درباره اینکه واقعیت تاریخی چیز دیگری بوده و این مستند در حق این واقعیت خیانت می‌کند، انشاء نمی‌نویسد.
در این یک هفته جشنواره قرار است که «مستند» در کانون نگاه انتقادی باشد، نه صدق یا ناراستی روایت‌ها. اگر در این مدت به نوشته‌ای برخوردید که فقط دنبال مطابقت واقعیت‌های تاریخی با اطلاعات موجود در مستند می‌گشت، بدانید که در آخر چیزی راجع به «مستند» دست‌تان را نمی‌گیرد؛ شاید کمی درس تاریخ بگیرید، اما در نهایت از «مستند» دور می‌افتید.