یک نیشابوری در لندن

ادوارد فیتز جرالد، مترجم معروف رباعیات خیام به انگلیسی، یک‌بار در نامه‌ای نوشته بود: «این اشعار پراکنده به گمان من منظومه‌ای بلند و پیوسته است؛ منظومه‌ای که با تصورهای بامداد و گل آغاز می‌شود و با تصویر شب و گور پایان می‌پذیرد و در آن میان سرنوشت و احوال آدمیان که شبیه به کوزه‌های سفالی‌اند، بیان می‌شود».
‌جز فیتز جرالد، چند شاعر آلمانی ازجمله فردریش روزن که در سال‌1921وزیر خارجه آلمان شد، رباعیات خیام را ترجمه و او را به اروپا معرفی کرده‌اند، اما این ترجمه جرالد انگلیسی از رباعیات حکیم خیام است که برای شاعر ما آوازه‌ای جهانی به همراه آورده است. این ترجمه آنقدر معروف است که تکه‌هایی از آن به ضرب‌المثل تبدیل شده و اروپایی‌ها را شیفته خیام کرده بود. در دوره‌ای هم اعضای باشگاه عمرخیام لندن، زبان فارسی یاد گرفتند تا بتوانند شعرهای خیام را به زبان اصلی بخوانند. یکی‌شان هم تا نیشابور آمد و با خودش از مزار خیام گل‌های سرخی برد که بعدا سر قبر فیتز جرالد کاشتند.
سال‌1869در آمریکا، یکی از اعضای باشگاه مقاله‌ای در ستایش ترجمه فیتز جرالد منتشر کرد. از آن به بعد خیام برای جنگ‌زده‌های آمریکا هم شد یک شاعر محبوب. روشنفکرهای آنجا هم برای خودشان باشگاه خیام درست کردند و در اساسنامه‌اش نوشتند: «انجمنی از مردها، اکثرا اهل یک حرفه و تخصص که به همدلی و معاشرت خود باور دارند و به‌نحوی به مشرق‌زمین علاقه‌مندند؛ مخصوصا به منجم، فیلسوف و شاعر شرق، عمر خیام». در این باشگاه کم‌کم ‌جز رباعیات، از چیزهای دیگر مثل کارهای خیام در ریاضیات هم حرف‌هایی به میان می‌آمد.
عده‌ای معتقدند در فرهنگ غرب، خیام بیش از هر شاعر دیگری طرفدار دارد. مارک تواین، یکی از آنهایی بود که از روی کتاب فیتز جرالد رباعی می‌گفت. خانواده تی‌اس‌الیوت همگی از شیفتگان عمر خیام بودند. آبراهیم لینکلن توی حرف‌هایش مدام از رباعیات خیام استفاده می‌کرد. بورخس آرژانتینی در خانه‌اش یک کوزه گلی داشت، به یاد خیام. ولادیمیر پوتین هم چند سال پیش گفته بود که شب‌ها بدون خیام‌خواندن خوابش نمی‌برد!
    
ای کاش که جای آرمیدن بودی
یا این ره دور را رسیدن بودی
کاش از پی صد هزار سال از دل خاک
چون سبزه امید بر دمیدن بودی