جلوی سرقت نان از سفره مردم را گرفتیم

 مرضیه ثمره‌حسینی- روزنامه‌نگار

نان قوت غالب مردم است و با رشد تورم موادغذایی، نقش محوری آن در سفره غذایی ایرانی‌ها به‌ویژه آنها که توان اقتصادی پایینی دارند، بیشتر شده است. دولت برای آنکه سهم نان در سبد معیشت خانوارهای کشور عادلانه شود، طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان را اجرایی کرد. با اجرای این طرح، نان فقط از طریق دستگاه‌های کارتخوان مخصوص نانوایی‌ها به فروش می‌رود و متناسب با آن، عملکرد نانوایان سنجیده و سهمیه آرد یارانه‌ای به آنها تخصیص می‌یابد. به‌رغم نقاط مثبت طرح و مقابله با مافیای آرد و کنترل تخلفات حوزه آرد و نان، برخی نانوایان همچنان نسبت به سهمیه آرد دریافتی اعتراض دارند و اغلب عنوان می‌کنند به‌علت کاهش سهمیه مجبورند ساعات پخت خود را کم کنند و برای همین نانوایی‌ها شلوغ می‌شود. روزنامه همشهری گفت‌وگویی را با محمد جلال، مشاور وزیر اقتصاد و سخنگوی طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان انجام داده و دغدغه‌های مردم و نانوایان را با او در میان گذاشته است تا از برنامه‌ریزی دولت برای رفع ایرادات این طرح جویا شود.

2سال از زمان اجرای طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان می‌گذرد. از مزایای اجرای این طرح بگویید؛ اینکه تاکنون چقدر توانسته است جلوی مسائلی مانند قاچاق آرد را بگیرد و چه میزان سبب صرفه‌جویی در تخصیص منابع یارانه‌ای دولت به حوزه آرد و نان شده است؟
در اردیبهشت‌ماه 1401با توجه به نگرانی‌هایی که در موضوع جنگ اوکراین و بحث امنیت غذایی در دنیا مطرح بود، موضوع مدیریت پایدار یارانه‌ها و عادلانه‌سازی یارانه کالاهای اساسی و همچنین در موضوع نان و دارو با نظر ویژه رئیس‌جمهور الگوهای متمایزی برای مدیریت یارانه این اقلام اساسی در دستور کار دولت قرار گرفت. میزان یارانه‌ای که دولت برای آرد موردنیاز تولید نان کشور هزینه می‌کند 95درصد قیمت تمام‌شده آرد است و فقط 5درصد آن را نانوایان پرداخت می‌کنند. علاوه بر آن، بین 80تا 85درصد هزینه تمام‌شده نان هم توسط دولت تامین می‌شود؛ بنابراین حجم یارانه در این قلم از کالاهای اساسی بسیار بالاست؛ بر همین اساس طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان با تأکید بر آنکه راهبرد آزادسازی قیمت نان مطرح نباشد و سهمیه‌بندی و محدودیتی برای مصرف نان یارانه‌ای برای مردم وجود نداشته باشد، آغاز شد. برآورد می‌شود در 2سال نخست اجرای طرح به‌صورت حداقلی 27هزار میلیارد تومان و به‌صورت واقع‌بینانه 54هزار میلیارد تومان کاهش هزینه در منابع بودجه‌ای کشور رقم خورده است و اگر این طرح اجرا نمی‌شد باید هزینه مازاد آن تامین می‌شد تا آرد یارانه‌ای موردنیاز کشور تامین شود.
به‌نظر می‌رسد برخی نانوایان از اجرای طرح ناراضی‌‌اند. دلیل آن را چه‌ می‌دانید؟
در زمان اجرای طرح، بیشترین نگرانی ما در حوزه نانوایان، بر سر مسئله آموزش آنها و اقتصاد و درآمدشان بود. آموزش نانوایان چندان دشوار نبود؛ چراکه کرونا باعث شده بود بهره‌برداری از دستگاه‌های کارتخوان در فرایند فروش نان بین عموم نانوایان فراگیر شود. در مورد اقتصاد نانوایان، موضوع پرداخت کمک‌هزینه به نانوایان برای جبران هزینه‌های اجاره و دستمزد آنها مطرح شد. الان هم به‌صورت روزانه معادل 40درصد عملکرد نانوایان در کارتخوان‌های هوشمند به‌عنوان کمک‌هزینه دولت، به‌حساب آنها واریز می‌شود.
اما نانوایان می‌گویند پرداخت کمک‌هزینه مشکلی را از آنها حل نمی‌کند.
نان کالای یارانه‌ای با نرخ پایین است و به‌طور قطع کفایت درآمد نانوا را نمی‌کند، اما در مورد تعدیل و متناسب‌سازی نرخ نان، وزارت کشور و مدیران استانی تصمیم‌گیری می‌کنند. با این حال، ما به نوبه‌خود در طرح هوشمندسازی، روی «سیاست‌های غیرقیمتی برای تقویت اقتصاد نانوایان» در حال برنامه‌ریزی هستیم؛ به‌عنوان مثال، یکی از سرفصل‌های هزینه‌ای جدی نانوایان، تامین خمیرمایه است. با تدبیری که صورت گرفت، برای کاهش مشکلات نانوایان، چند‌ماهی است که ساماندهی قیمت خمیرمایه آغاز و در چند استان به‌صورت آزمایشی اجرایی شده است. به این صورت که برخلاف قبل، عرضه خمیرمایه در سامانه توزیع آرد و با نرخ مصوب صورت می‌گیرد. با این اقدام، نزدیک به 30درصد قیمت بازار آزاد و غیررسمی خمیرمایه کاهش یافته است که این موضوع قطعا باعث کاهش هزینه نانوایانی می‌شود که از خمیرمایه استفاده می‌کنند. علاوه بر آن، با همکاری با وزارت صمت و اصناف در حال برنامه‌ریزی هستیم که نانوایان بدون اینکه نگران تداخل صنفی باشند، بتوانند علاوه بر نان، کالاهای دیگری ازجمله محصولات خانگی را در محل نانوایی عرضه کنند. این طرح ضمن حمایت از کسب‌و‌کارهای خرد و خانگی، زمینه‌ساز حمایت از اقتصاد نانوایان است و سبب می‌شود نانوا برای کسب درآمد صرفا به نان وابسته نباشد.
هرچند وقت یک‌بار، اخبار عجیبی در مورد تخلفات و تقلبات حوزه آرد و نان می‌شنویم؛ مثلا عنوان شد فردی ماهانه 10هزار قرص نان خریداری می‌کرد و به فروشگاه‌های موادغذایی می‌فروخت یا اینکه برخی، نان را خشک و خوراک دام و طیور می‌کنند. چه تخلفات دیگری را در این زمینه شناسایی کرده‌اید؟
قبل از اجرای طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان، حجم خروج آرد یارانه‌ای از زنجیره گندم و آرد و نان عدد بسیار بالایی بود که قطعا بعد از اجرای این طرح وقتی خبرهایی را در مقیاس چندهزار قرص نان می‌شنویم اصلا قابل مقایسه با چند هزار تن آرد انحرافات قبلی حوزه آرد و نان نیست! این میزان انحراف در مصارف آرد و نان، از نظر تحلیل مهندسی خطای قابل‌قبول است، اما قطعا برای ما قابل‌قبول نیست و به‌دنبال آن هستیم که همین‌ها هم به صفر برسد. برای اینکه جلوی هدررفت آرد و نان یارانه‌ای گرفته شود و در عین حال نان در سبد معیشت خانوارها باقی بماند، 2رویکرد پیش روی دولت بود؛ یکی آنکه برای مصرف مردم محدودیت تعیین کرده و نان سهمیه‌بندی شود و به این ترتیب دیگر شاهد این تخلفات خرد هم نباشیم، اما دولت با این رویکرد کاملا مخالف بوده و هست و قرار نیست نان برای مردم سهمیه‌بندی شود. رویکرد دیگر، آزادسازی قیمت نان بود. در این حالت، قیمت نان آزادسازی شده و یارانه آن به‌طور کامل حذف می‌شود و قیمت آرد و نان چند برابر می‌شود و دیگر کسی آن را احتکار نمی‌کند. اما از آنجا که این اقدام باعث می‌شود سهم هزینه نان در سبد معیشت خانوار افزایش پیدا کند و به‌خصوص، دهک‌های پایین جامعه امکان اینکه به جای نان کالای دیگری را هم مصرف کنند ندارند (یعنی نان با هیچ کالای دیگری قابل جایگزینی نیست)، این رویکرد نیز به مردم آسیب می‌زند و به همین دلیل دولت به‌دنبال آن نیست؛ برای همین ما به سمت هوشمندسازی و پردازش رفتار و عملکرد نانوایان حرکت کردیم تا انتفاع نانوایانی که حقوق مردم را در تامین مستمر نان مرغوب و به قیمت مصوب به‌درستی رعایت می‌کنند، به‌تدریج افزایش یابد و در مقابل، انتفاع تخلف و سوءاستفاده از یارانه آرد و نان به حداقل برسد. قطعا نگاه صفر و صدی به موضوع حذف تخلفات واقع‌بینانه نیست و یک یا دو خبر نمی‌تواند مبنای قضاوت باشد. امروز می‌توان ادعا کرد که سوءاستفاده‌های کلان که در دولت‌های گذشته به‌دلیل فقدان شفافیت و برنامه در زنجیره آرد و نان وجود داشته از بین رفته و تخلفات خرد هم رو به کاهش است. این ادعا مبتنی بر شواهد آماری قابل اتکا به واسطه داده‌های عظیم بیش از ۶ میلیارد تراکنش فروش نان و توزیع بیش از ۱۲میلیون تن آرد یارانه‌ای بین نانوایی‌های کشور مبتنی بر سامانه در کمتر از 2سال گذشته تأیید می‌شود.
نانوایی‌ها شلوغ‌تر شده‌اند. چرا؟ برخی نانوایان عنوان می‌کنند که سهمیه دریافتی‌شان کاهش یافته و نمی‌توانند جوابگوی همه مشتریان باشند.
با پایش هفتگی‌ای که وزارت کشور از سراسر کشور انجام می‌دهد، ما گزارش شلوغی را به‌عنوان یک عارضه فراگیر مشاهده نکرده‌ایم، بلکه با توجه به اینکه اصولا در این طرح ثبت تراکنش واقعی خریداران نان برای نانوا موضوعیت دارد، گزارش‌هایی داریم که پدیده صف کاهش هم پیدا کرده و نانوا علاقه‌مند است به مشتریان بیشتری نان بفروشد. در این میان ممکن است به‌صورت موردی برخی نانوایی‌ها کم‌کاری کرده و بخواهند بخشی از آرد یارانه‌ای را با قیمت بالاتر خارج از شبکه بفروشند. برای همین عنوان می‌کنند دسترسی آنها به آرد کاهش یافته است؛ درحالی‌که اینگونه نیست و همانطور که عنوان شد اگر نانوا به درستی نان را به‌دست مردم بدهد، دسترسی‌اش به آرد یارانه‌ای افزایش پیدا می‌کند. این طرح اصولا با هدف عادلانه‌سازی دسترسی نانوایان به آرد یارانه‌ای پیاده‌سازی شده است. تأکید می‌کنم که اساسا چیزی به اسم «سهمیه» آرد مانند گذشته وجود ندارد. آنچه وجود دارد «دسترسی» به آرد یارانه‌ای است. هر نانوایی که متعهدانه نسبت به تولید و فروش نان به مردم اقدام کند، دسترسی‌اش به آرد یارانه‌ای افزایش می‌یابد و هر نانوایی که غیرمتعهدانه عمل کند، دسترسی‌اش به آرد یارانه‌ای کاهش خواهد یافت.
ماجرای محدودیت در خرید نان بالاخره چه بود؟
شایعه ایجاد محدودیت در خرید نان از انتشار یک عکس شروع شد که یک نانوایی اعلام کرده بود بیشتر از فلان تعداد نان نمی‌فروشد. این عکس دستمایه آن شد برخی که شاید علاقه‌مند بودند فشار روانی ایجاد کنند بگویند محدودیت وجود دارد. بخشی هم به‌خاطر سوء‌برداشت برخی نانوایان بود. در کارنامه عملکردی نانوایان که در سامانه هوشمند در دسترس هر واحد نانوایی به‌صورت دائمی به‌روزرسانی می‌شود، عبارت «میانگین منطقه» وجود دارد تا نانوا بتواند برآوردی از عملکرد خود نسبت به منطقه‌اش داشته باشد. این عدد، میانگین تعداد خرید مردم از هر واحد نانوایی است و به‌معنای آن نیست که همه مردم همین تعداد نان را خریده‌اند، اما به اشتباه از سوی برخی از نانوایان مبنای عمل قرار گرفته و تصورشان این بود که نباید بیشتر از تعداد میانگین منطقه نان عرضه کنند؛ این در حالی است که ما بارها تأکید کرده‌ایم گزینه رفتار متعارف، یک عدد معین نیست. ما مناطقی داریم که چون قدرت خرید مردم پایین‌تر است، حجم خرید نان بیشتر است و عرف میزان خرید نان در آن منطقه با منطقه‌ای در شمال تهران متفاوت است. پس قرار نیست دولت هیچ عددی را برای عرف خرید خانوار تعیین کند. تنها نکته‌ای که نانوا باید رعایت کند این است که مطمئن شود نانی که عرضه می‌کند برای نیاز مردم است و به‌هیچ‌وجه تراکنش غیرواقعی را در سامانه ثبت نکند. اگر هم حجم بالایی نان را به کسب‌وکارها مانند مدارس، بیمارستان‌ها، خوابگاه‌ها و... عرضه می‌کنند از گزینه کسب‌و‌کارها که روی کارتخوان‌های هوشمند وجود دارد، استفاده کنند.
 اگر کسی جزو کسب‌وکارها نباشد با هر کارت بانکی چه تعداد نان می‌تواند خریداری کند؟
این سؤال، دقیق نیست. ما انواع مختلف نان با وزن‌های مختلف را در کشور داریم که بیشتر با عنوان نان‌های سنگک، لواش، بربری و تافتون شناخته شده‌اند و از نظر وزنی تنوع‌شان بالاست؛ برای همین اگر بخواهیم از لحاظ تعداد مقایسه کنیم باید آن را به معادل آرد تبدیل کنیم. در موضوع خرید نان ما مفهومی تحت عنوان خرید متعارف را مطرح کرده‌ایم. خرید متعارف، پدیده نوآورانه‌ای مختص طرح هوشمندسازی نیست، بلکه از گذشته وجود داشته است؛ نانوایان از گذشته معمولا زمانی که تعدادی مشتری در صف وجود دارد، سقف فروشی را برای مشتریان درنظر می‌گیرند که میزان انتظار در صف برای مردم آزاردهنده نباشد و شبهه‌ای بابت عدم‌رعایت حقوق مشتری یا فروش نان برای مصارف تجاری برای مردم پیش نیاید. این فرهنگ صحیح دیرینه در طرح هوشمندسازی هم محترم شمرده شده تا انگیزه فروش نان برای مصارف تجاری اولویت پایین‌تری نسبت به رفع و رجوع نیاز عمومی مردم در تامین نان داشته باشد.