جشنواره جشنواره‌ها

فریدون جیرانی

جشنواره هشتم، یکی از مهم‌ترین ادوار برگزاری فیلم فجر است؛ دوره‌ای که روشنفکری ایران مرجعیتش را با توجه به اتفاقاتی که در اتحاد جماهیر شوروی رخ می‌دهد، تغییر می‌دهد و در واقع روشنفکری ایران از چپ می‌برد. در «هامون» می‌توانید رهاشدن مهرجویی را از جریان چپ ببینید. این دوره، فیلم مهم «دندان مار» را داریم که بهترین کیمیایی بعد از انقلاب است‌. همینطور «مادر» علی حاتمی. در دوره هشتم زن در سینمای ایران معنا پیدا می‌کند. زن‌های جشنواره هشتم فوق‌العاده‌اند. کاراکتر زیور در «دندان مار» را به‌ خاطر بیاورید. زیور بهترین کاراکتر زن فیلم‌های کیمیایی است. یک زن
پایین‌شهری فوق‌العاده با بازی درخشان خانم گلچهره سجادیه. در «هامون» کاراکتر مهشید، زن مدرنی است که تماشاگر از او بدش نمی‌آید و این نکته مهمی است.
داوران جشنواره هشتم زیادی شیفته «هامون» شدند و بیشتر جوایز جشنواره را به این فیلم دادند. توجه بیش از حد داوران به «هامون» باعث شد فیلم‌های شاخص دیگری که در این دوره بودند و شاید بشود گفت در این دوره بیشتر از هر دوره دیگری فیلم شاخص داشتیم، در سایه قرار بگیرند. البته که «هامون» فیلم فوق‌العاده و جریان‌سازی‌ در تاریخ سینمای ایران است؛ هرچند زمان جشنواره هشتم، ما خیلی از «هامون» خوشمان نیامد. به تعبیر دقیق‌تر مثل داوران شیفته‌اش نشدیم. اغلب نقدهای دوره جشنواره درباره فیلم هم لحن منفی داشتند‌. «مادر» علی حاتمی هم زمان جشنواره از طرف منتقدان تحویل گرفته نشد. همینطور فیلم درخشان عباس کیارستمی، «کلوزآپ» که در فضای جشنواره هشتم، مورد توجه قرار نگرفت و ارزش‌هایش بعدها کشف شد. آن موقع یادم است که طولانی‌بودن فیلم اذیت‌مان کرد. کیارستمی بعد از نمایش جشنواره، فیلمش را چند دقیقه‌ای کوتاه کرد و این نسخه کوتاه شده بود که به جشنواره‌های جهانی رفت. در حال و هوای جشنواره هشتم، «کلوزآپ» فیلم دلچسبی برایمان نبود. تحلیل و قضاوت امروز، می‌گوید فیلم کیارستمی شاهکار است. آدمی که از طبقه پایین می‌آید، هویت طبقه متوسط را جعل می‌کند و لذت می‌برد از بازی دادن یک آدم سرمایه‌دار و سرکار گذاشتنش. فاصله طبقاتی و تقابل طبقاتی به شکل زیبایی در فیلم نمود پیدا می‌کند. تحلیل امروزم این است که سینمای روشنفکری پس از انقلاب با «کلوزآپ» هویت پیدا می‌کند. زمان جشنواره هشتم، فیلم محبوب من «دندان مار» بود. بازگشت قدرتمندانه کیمیایی به جنوب شهر؛ با همه مایه‌های آشنای کیمیایی‌وار. نخستین فیلم بعد از انقلاب که قهرمانانش قانون‌گریز هستند. رضا و احمد در «دندان مار» به‌عنوان شخصیت‌های آرمانی کیمیایی، قانون‌گریز هستند. درحالی‌که قبل از «دندان مار»، فقط شخصیت‌های منفی فیلمی‌ها قانون‌گریز بودند. «دندان مار» از نظر نگاه اجتماعی و تصویر جامعه، سند بسیار مهمی از یک دوره تاریخی است. فیلمی که هنوز هم درخشان و پرنکته است و داوران جشنواره هشتم از کنارش عبور کردند. برعکس منتقدان که اغلب عاشق «دندان مار» شده بودند.
دیگر فیلم مهم این دوره که جایزه بهترین فیلم را هم گرفت، «مهاجر» حاتمی‌کیا بود. نقطه عطفی در سینمای دفاع ‌مقدس که خیلی ما را تحت ‌تأثیر قرار داد. یادم است که بعد از دیدن «مهاجر»، با غلامرضا موسوی، حاتمی‌کیا را دیدیم و به او تبریک گفتیم. «مهاجر» در کنار «به رنگ ارغوان» بهترین فیلم‌های حاتمی‌کیا هستند. حاتمی‌کیا در «مهاجر» همان حرف «عروسی خوبان» را می‌زند ولی لحنش مثل فیلم مخملباف تند نیست. فیلم مرثیه‌ای است بر نسلی که روزگارش در حال سپری شدن است. نکته کلیدی «مهاجر» همین نکته است. نکته مهم دوره هشتم این است که همه فیلمسازان، فیلم خودشان را ساخته‌اند و با بهترین‌هایشان به جشنواره آمده‌اند. جز «ای ایران» ناصر تقوایی که انتظارات را برآورده نکرد، کیمیایی، مهرجویی، حاتمی، حاتمی‌کیا، رئیسیان و ... با بهترین‌هایشان به دوره هشتم آمده بودند.