10 میلیون عضویت برای 50 میلیون کتاب

الناز عباسیان- روزنامه‌نگار

پس از پایان هفته کتاب، سراغ مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های کشور و عضو شورای فرهنگ عمومی رفتیم تا روند فعالیت کتابخانه‌های عمومی را در سالی که گذشت از او جویا شویم. علاوه بر این، درباره وضعیت سرانه مطالعه در کشور، ضرورت و نیاز تهران به کتابخانه‌مرکزی و اوضاع کتابخانه‌های عمومی ایران با او گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

در همین سؤال نخست اجازه دهید کمی به موضوع سرانه مطالعه در کشور بپردازیم. با توجه به تصویب «سند ملی ترویج خواندن» در شورای فرهنگ عمومی شرایط را چگونه می‌بینید؟
بگذارید اول در مورد وضعیت مطالعه در کشور بگویم که در برخی حوزه‌های فرهنگی شناخت دقیقی از مسئله وجود ندارد. وضعیت مطالعه در کشور سیاه و وخیم نیست. سال گذشته بیش از ۱۱۰هزار عنوان کتاب با میانگین تیراژ ۵۰۰نسخه منتشر شد. اگر کتب کمک‌آموزشی را هم از این آمار حذف کنیم، باز هم عدد قابل توجهی است. گردش مالی حوزه نشر به نزدیک 10هزار میلیارد تومان رسیده است که هیچ‌یک از شاخه‌های صنایع فرهنگی با آن قابل مقایسه نیست؛ آمار فروش مجازی و حضوری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و مواردی از این دست هم مؤید این موضوع است. اول باید بپذیریم و این گزاره را اصلاح کنیم که در مجموع ملت ایران، مردم کتاب‌نخوانی نیستند؛ حالا می‌شود در مورد اینکه چه بخشی از جامعه چه میزان کتاب می‌خوانند تحقیق و گفت‌وگو کرد؛ هر چند با وضعیت مطلوب و مورد انتظار رهبرمعظم انقلاب فاصله داریم، اما شرایط به هیچ‌وجه در حوزه مطالعه بحرانی و حاد نیست، بلکه روند رو به رشدی را در امر مطالعه شاهد هستیم. پیمایش‌هایی با شاخص‌های متفاوتی در موضوع سرانه مطالعه انجام شده که به اعداد گوناگونی رسیده است. نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور هم، به‌عنوان متولی مدیریت کتابخانه‌های عمومی که بار نهضت کتابخوانی را هم بر دوش دارد، پیمایش «عادت‌های خواندن ایرانیان» را با مشارکت دانشگاه در حال انجام دارد.
حالا باید به این نکته برسیم که در حال حاضر دنیا بر موضوع «خواندن» متمرکز است؛ در خواندن به‌عنوان یک رفتار، دیگر فقط افزایش اطلاعات مطرح نیست، بلکه پر کردن اوقات فراغت و تفریح هم موضوعیت دارد که شامل رمان یا داستان مصور (کمیک‌استریپ) هم می‌شود و از صرف کتاب، به مواد خواندنی گسترش پیدا می‌کند که پادکست یا کتاب صوتی را هم دربرمی‌گیرد. براساس همین تغییر رویکرد، با اصلاح 2سند «نهضت مطالعه مفید» و «ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی»، «سند ملی ترویج خواندن» نگاشته شد و در شورای فرهنگ عمومی به تصویب رسید.
در حوزه کتابخانه‌های عمومی هم آمارها نشان از علاقه مردم به کتاب و کتابخوانی دارد. از بیش از 10میلیون نفری که عضو کتابخانه‌های عمومی هستند، بیش از 2میلیون‌و700هزار نفر عضو فعالند که این عدد در حال رشد است؛ این عدد بدون محاسبه افرادی است که بدون عضویت در کتابخانه در برنامه‌های فرهنگی شرکت می‌کنند. در بازه زمانی یک‌ساله شاخص عضویت بیش از 30درصد و شاخص امانت بیش از 40درصد رشد داشته است. این اعداد نشان می‌دهد که اگر زمینه فراهم باشد، مردم به این حوزه اقبال دارند.
از اقدامات دولت سیزدهم در بحث ترویج فرهنگ کتابخوانی، توسعه کتابخانه‌ها برای دسترسی بیشتر مردم در گوشه و کنار ایران و موضوع آمایش سرزمینی کتابخانه‌های عمومی است. در این زمینه چه اقداماتی صورت گرفته است؟
درخصوص افزایش دسترسی به کتابخانه که یکی از سیاست‌های دولت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ذیل راهبرد عدالت فرهنگی است، جزو نهضت تکمیل پروژه‌های نیمه‌تمام بوده است. با اعتبار خوبی که در سفرهای استانی رئیس‌جمهور برای این پروژه‌ها تصویب شده است، در حال حاضر تمام پروژه‌های کتابخانه مرکزی استان‌ها فعال هستند. تجهیز و بهره‌برداری از 2کتابخانه مرکزی قم و خرم‌آباد و کتابخانه استاندارد شهیدسلیمانی سهند و بیش از 70کتابخانه عمومی از ابتدای دولت که عمر بعضی از این پروژه‌ها بیش از یک‌دهه است، نشان از توجه به این حوزه دارد. در چند روز گذشته هم با دستور آقای رئیس‌جمهور، سازمان برنامه و بودجه کشور مکلف به تأمین اعتبار تمامی پروژه‌های کتابخانه مرکزی کشور شد. در حال حاضر بیش از 300پروژه در کشور وجود دارد که بیش از 70پروژه، بالاتر از 80درصد پیشرفت فیزیکی دارند.
با وجود اینکه جمهوری اسلامی ایران با بیش از 3700کتابخانه عمومی، به لحاظ تعداد و شبکه کتابخانه‌ای در رتبه اول منطقه و 20کشور اول جهان قرار دارد، برای فراهم کردن دسترسی حداقلی به تناسب جمعیت کشور، حدود 2هزار کتابخانه شهری و روستایی دیگر مورد نیاز است و در حالت ایده‌آل وجود ۱۴هزار کتابخانه عمومی مطلوب خواهد بود.
با توجه به سؤال اول و اقدامات صورت گرفته در حال حاضر وضعیت استان‌ها چگونه است؟
همانطور که گفته شد در حال حاضر بیش از 3700کتابخانه عمومی در سراسر کشور در حال خدمت‌رسانی به مردم هستند که بیش از 2700باب از آنها مستقیماً توسط نهاد اداره می‌شوند و باقیمانده‌شان به‌صورت مشارکتی فعالیت می‌کنند. از این تعداد بیش از 700کتابخانه روستایی در کشور وجود دارد که در بعضی از روستاها و شهرهای کوچک، تنها مرکز فرهنگی اجتماعی محلی است.
از نظر شاخص تعداد کتابخانه به ازای هر 25هزار نفر جمعیت، استان‌های خراسان جنوبی، سمنان و کهگیلویه و بویراحمد در رتبه‌های نخست و استان‌های تهران، البرز و سیستان و بلوچستان در انتهای جدول قرار دارند. به این مناسبت به این موضوع اشاره می‌کنم که شهر تهران و استان تهران، به‌رغم تصوری که در برخورداری به‌دلیل پایتخت بودن وجود دارد، در برخی زیرساخت‌های فرهنگی، ازجمله کتابخانه عمومی، محروم است. استان تهران فاقد یک کتابخانه مرکزی درخور این میزان جمعیت و در‌ شأن مرکز سیاسی کشور است. این موضوع نیازمند عزم ملی و همراهی مدیریت شهری است که امیدواریم در این دولت آغاز شود و پیش برود.
با این اوصاف در کشور کدام شهرها از نظر فضای کتابخانه‌ای کمتر‌برخوردار هستند؟
براساس آخرین تقسیمات کشوری مرکز آمار ایران، در پایان اسفند 1401تعداد 1431شهر ثبت شده است که 263شهر (معادل 18.4درصد شهرها) فاقد کتابخانه عمومی هستند. در بین استان‌ها، لرستان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان بیشترین میزان شهرهای فاقد کتابخانه را دارند و در استان‌های همدان، زنجان و قم تمام شهرها دارای کتابخانه عمومی هستند. در هفته کتاب سال‌جاری از این آمار، 3شهر دارای کتابخانه عمومی شدند. در برخی از شهرها مدارسی وجود دارد که مورد استفاده قرار نمی‌گیرند؛ این پیشنهاد را به وزارت آموزش و پرورش ارائه کرده‌ایم که پیش از مولدسازی این مدارس، تبدیل آنها به کتابخانه در اولویت قرار گیرد تا تعداد شهرهای فاقد کتابخانه کاهش یابد.
کمی از موضوع دسترسی به کتابخانه فاصله بگیریم و برسیم به بحث خدماتی که در این مراکز ارائه می‌شود. شما همیشه در صحبت‌هایتان تأکید داشته‌اید که کتابخانه‌ها فقط برای کتابخوانی نیستند و از ظرفیت‌های این فضا می‌توان برای امور فرهنگی و اجتماعی نیز استفاده کرد. کمی در این‌باره توضیح می‌دهید؟
تصور سنتی از کتابخانه مکانی دارای مخزن و سالن مطالعه است، اما امروزه کتابخانه در دنیا مرکز فرهنگی-اجتماعی محسوب می‌شود؛ مشابه چیزی که در ایران با ایده فرهنگسرا دنبال می‌شود. در این مرکز هسته خدمات «کتاب» است و فعالیت‌ها و برنامه‌های متنوعی حول آن شکل می‌گیرد. اگر گاهی به آمار بالای عضویت در کتابخانه‌های بعضی کشورها نگاه ‌کنیم، یکی از علت‌های اصلی آن همین موضوع است که شهروندان  برای اغلب مسائل اجتماعی به کتابخانه‌های مراجعه می‌کنند؛ مواردی که شاید برای شما دور از ذهن باشد؛ مثل آموزش نحوه خرید منزل، شیوه تکمیل اظهارنامه مالیاتی و مواردی از این دست. رویکرد کتابخانه عمومی به مثابه پایگاه اجتماعی، علاوه بر مجامع جهانی، مانند ایفلا که نهاد عضوی فعال از آن است، در ایران هم در سطح دانشگاهی و هم در عرصه اجرایی مطرح است. با همین نگاه، نهاد اقدام به برگزاری 2همایش بین‌المللی کتابخانه‌های عمومی با موضوعات «توسعه خدمات» و «کسب‌و‌کارهای کوچک» کرده است. ما معتقدیم این شبکه که بعد از مساجد و مدارس گسترده‌ترین شبکه فرهنگی کشور است، می‌تواند «دستیار جامعه ایرانی» برای حل مشکلات باشد.
نسل جدید کتابخانه‌های عمومی ایران که با افتتاح کتابخانه مرکزی مشهد در سال 1397متولد و در کتابخانه‌های مرکزی یزد، سنندج و... تکمیل و تکثیر شد، قابلیت ارائه بیش از 60خدمت را دارند که گالری، ساخت‌کده، اتاق علم، پیک کتاب، ناشنوایان و نابینایان، نسخ خطی، اتاق مطالعه اختصاصی، دسترسی به پایگاه‌های مقالات علمی و... بخشی از این خدمات هستند.
 راه‌اندازی کتابخانه‌های سیار هم می‌تواند دسترسی به کتاب را در مناطق فاقد کتابخانه تسهیل کند. در این زمینه چه اقداماتی صورت گرفته است؟
افزایش دسترسی به کتابخانه را با 2بال «کتابخانه مرکزی» که تأثیری استانی دارد و «کتابخانه سیار» که شعاعی محلی دارد پیگیری می‌کنیم. کتابخانه سیار خدمت را نزد مردم می‌برد و راه‌حل مناطق روستایی با کمتر از 2500نفر جمعیت، مناطق صعب‌العبور و عشایری است. هر دستگاه کتابخانه سیار در طول هفته به 5تا12منطقه خدمات ارائه می‌کند. زمانی که بنده به نهاد آمدم 9کتابخانه سیار در کشور وجود داشت، اما این تعداد امروز با رشد بیش از 50درصدی از ابتدای دولت به 52دستگاه رسیده است. در حال حاضر هم با پیگیری وزیر محترم فرهنگ و ارشاد، دستور رئیس‌جمهور و وزیر صمت بیش از 200دستگاه از محل مسئولیت اجتماعی خودروسازان به این ناوگان افزوده می‌شود.
امکان جست‌وجوی منابع کتابخانه‌ای در سامانه مدیریت کتابخانه‌های عمومی (samanpl.ir) فراهم است. در این‌باره چه توضیحی دارید؟
تمامی فرایندهای کتابخانه‌های عمومی از طریق این سامانه انجام می‌شود. هر کتابخانه دارای یک پرتال در این سامانه است که نشانی، ساعت کار و خدمات آن قابل مشاهده است. در حال حاضر حدود 50میلیون نسخه کتاب در مخزن کتابخانه‌های عمومی موجود است که مردم عزیز می‌توانند با جست‌وجو در این سامانه براساس عنوان کتاب، نام پدیدآور، ناشر و... نزدیک‌ترین کتابخانه عمومی دارای یک کتاب را پیدا کنند. این سامانه در حال توسعه برای تبدیل شدن به یک سوپراپلیکیشن است تا درگاه جامع خدمات کتابخانه‌های عمومی کشور باشد.
در سال‌های اخیر پویشی با عنوان «اهدای کتاب، اهدای دانایی» اجرا می‌شود. استقبال مردم چطور بوده و آیا اطلاع‌رسانی خوبی شده است؟
یکی از راه‌های تأمین منابع کتابخانه‌ها، در کنار خرید کتاب از ناشران، اهدای کتاب با مشارکت مردم است. مردم عزیز می‌توانند کتاب‌هایی را که خوانده‌اند به نزدیک‌ترین کتابخانه عمومی بسپارند. این موضوع در طول سال انجام می‌شود، اما در مقاطعی مثل هفته کتاب یا سالروز تأسیس نهاد (17اسفند) تبلیغات بیشتری درخصوص آن انجام می‌شود.  در مجموع استقبال مردم و خیرین  از این طرح مناسب بوده است.
خبرهای خوب و جدیدی در این حوزه برای مردم کتابخوان داریم؟
در2سال گذشته سعی کرده‌ایم مسائل زیرساختی نهاد در حوزه قانونگذاری را برطرف کنیم؛ اصلاح قانون تأسیس نهاد بعد از 20سال که پس از تصویب در کمیسیون فرهنگی در نوبت طرح در صحن علنی مجلس است و اصلاح آیین‌نامه اجرایی قانون که به‌زودی در کمیسیون فرهنگی دولت مطرح می‌شود، بخشی از این اقدامات است که امیدواریم تا پایان سال به نتیجه برسند و بخش عمده‌ای از مشکلات نهاد را برطرف کنند.
اما آنچه برای مردم ملموس خواهد بود، اجرای عملیاتی طرح جدید عضویت در کتابخانه‌های عمومی تا پایان سال است که در این طرح همه مردم ایران عضو کتابخانه‌های عمومی خواهند بود و به‌صورت رایگان می‌توانند از مخزن و سالن مطالعه استفاده کنند و سایر خدمات براساس منطقه جغرافیایی و کیفیت ارائه، قیمت‌گذاری می‌شود. در این طرح همچنان این خدمات در مناطق کم‌برخوردار رایگان خواهد بود.

متن کامل را در همشهری آنلاین بخوانید