منجیل؛ 28سال بعد

دکتر مهدی زارع |استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله :

امسال در حالی به بیست‌و‌هشتمین سالروز زلزله منجیل می‌رسیم که 7‌ماه قبل زمین‌لرزه‌ای با بزرگای بیش از 7ریشتر در منطقه سر‌پل‌ذهاب رخ داد. این دو زلزله از نظر کوهستانی‌بودن «پهنه رو‌مرکزی*»، ژرفای کانونی پهنه رومرکزی آن و شب‌هنگام‌بودن زلزله، به هم شباهت دارند. فقط بخت یارمان بود که در زلزله سال گذشته ازگله سرپل‌ذهاب پهنه رومرکزی بسیار کم ‌جمعیت‌تر از رو‌مرکز زلزله 1369 منجیل بود؛ به همین دلیل میزان خسارات جانی و مالی، بسیار کمتر از زلزله 1369 منجیل بود. از سوی دیگر و با نگاه به نحوه، دلیل و شدت خرابی‌های زلزله منجیل می‌توان گفت که در زلزله‌ای که حدود 3دهه بعد رخ داد دلیل اصلی خرابی‌ها و علت کشته‌شدن انسان‌ها همچنان عدم‌رعایت حداقل ضوابط علمی و مهندسی در انتخاب محل احداث ساختمان و تاسیسات (خانه‌ها در شیب‌ها و محل‌های خطرناک و ناپایدار یا روی زمین‌های تسطیح‌شده با خاک دستی) و شهرسازی بسیار ناپایدار و ناتاب‌آور و همچنین استفاده از مصالح با کیفیت بسیار پایین (تقلب در کاربرد مصالح برای سودجویی) است. اکنون با مشاهده مجدد منطقه منجیل و بازسازی‌های صورت‌گرفته در این 3دهه می‌توان به اجمال گفت:

1- با دیدن میزان تیرآهن و مهاربند‌هایی که به‌ویژه در سال‌های ابتدایی دهه70 در بازسازی ساختمان‌های جدید به ‌کار می‌رفت می‌توانیم ردی از اسراف در کاربرد تیرآهن را ببینیم که به جای جبران نا‌پایداری ساختمان‌های ویران‌شده هنگام زلزله1369 استفاده شده است.

2- به نظر می‌رسد که همین رویکرد محافظه‌کارانه هم به‌تدریج کنار گذاشته شده و عملا روند توسعه بدون پلان و برنامه‌ریزی برای ارزیابی و کاهش ریسک، پیگیری شده است. توسعه امروزی در منطقه منجیل و رودبار و لوشان کمابیش با همان ذهنیت ماقبل  31خرداد1369 دنبال می‌شود. اکنون در منطقه منجیل و رودبار نمونه این رویکرد بدون توجه به خطر زمین‌لرزه دیده می‌شود. ساخت مجتمع‌های مسکن مهر در محدوده‌ای با ریسک بالا در شهر رودبار و همچنین احداث آپارتمان‌ها در حاشیه منجیل، رودبار، لوشان و رستم‌آباد در محدوده‌ای بسیار ناپایدار و با خطرهای گوناگون زمین‌شناختی (زمین‌لغزش، تشدید ویرانی بر اثر رخداد هر زمین‌لرزه بعدی به‌دلیل اثر توپوگرافی و...) مثال‌های مهمی از فراموشی زمین‌لرزه 1369در همان پهنه است.

3- برآوردی که در مورد جمعیت شهرستان رودبار برای سال1369 وجود دارد، حدود 140هزار نفر است. با رخداد زمین‌لرزه این جمعیت در سال1375 به حدود 100هزار نفر و در سرشماری 1385 به حدود 126هزار نفر و در آخرین سرشماری سال1395 به 94720نفر رسیده است. اگر همین روند رشد جمعیت سال‌های 1375تا 1385 ادامه یافته بود باید در سرشماری سال95 جمعیت حدود 150هزار نفر در کل شهرستان رودبار زندگی می‌کردند اما اکنون نسبت به روند طبیعی رشد جمعیت یک‌سوم کمتر از پیش‌بینی‌ها شده است. به نظر می‌رسد که این موضوع به مسئله مهاجرت از شهرستان‌های کوچک به سوی شهرهای بزرگ و مرکز استان (رشت) مربوط باشد؛ موضوعی که فقط مختص استان گیلان نیست و تقریبا در تمامی استان‌های ایران می‌توان ردی از آن یافت. کمتربودن جمعیت در رودبار می‌تواند موجب دلگرمی باشد؛ چراکه احتمالا جمعیت کمتری در آینده در معرض زلزله در این منطقه خواهند بود و ریسک خطر زلزله کمتر خواهد بود. در عوض تمرکز جمعیت در مرکز استان (رشت) به معنی رشد شهری با معرضیت (و ریسک) بالاست، به‌نحوی که جمعیت شهرستان رشت از سال1355 طی یک دهه از 189هزار نفر به 291هزار نفر رسید. این رشد در دهه‌های بعد یعنی 1375 و 1385 به ترتیب 1/4 و 1/3 برابر شد و در سال85 به 557هزار نفر رسید ولی جالب آن است که سرعت رشد برای مرکز استان از ١٣٨٥ به بعد رشدی شتابان گرفته و در سال ١٣٩٥ با رشدی ١.٧ برابری به ٩٥٧ هزار نفر رسیده است.

4- فراموشی تدریجی خاطره زلزله منجیل علاوه بر نحوه ساخت مسکن مهر و منازل مسکونی شخصی مردم، در تکمیل آزادراه قزوین ـ رشت و همچنین ساخت راه‌آهن این استان نیز قابل مشاهده است؛ به‌ویژه قطعه منجیل به رودبار که هر دو مسیر یادشده، در نواحی بسیار حساس از دید رخداد زمین‌لغزشی است که در هر رخداد زمین‌لرزه بعدی خود را نشان خواهد داد. به ‌نظر می‌رسد که حین راه‌سازی و هنگام انتخاب مسیر و یا حفر ترانشه به این موضوع با حساسیت لازم نگاه نشده است و محل‌های متعددی با پتانسیل بالای رخداد زمین‌لغزش‌های مهم در مسیر آزادراه و راه‌آهن در حد فاصل جنوب لوشان تا شمال رستم‌آباد وجود دارد. رخداد زمین‌لرزه‌ای مانند زلزله منجیل بدان معنی است که این اتفاق می‌تواند دوباره تکرار شود.

* رومرکز زمین‌لرزه، نقطه‌ای روی سطح زمین است که مستقیما بالای کانون ژرفی ـ جایی که زمین‌لرزه سرچشمه می‌گیرد ـ قرار دارد.