گزارش
تاریخچه پیاده‌روی اربعین، وسعت و ابعاد واقعه عاشورا را بیشتر نمایان می‌کند
باشکوه‌ترین راهپیمایی تاریخ
علی‌الله سلیمی- روزنامه‌نگار
پیاده‌روی اربعین به عنوان یکی از بزرگ‌ترین اجتماع‌های بشری با مولفه‌هایی برگرفته از آیین‌های مکتب تشیع، امروزه از بزرگ‌ترین گردهمایی‌های انسانی و تبلوری از فرهنگ و تاریخ تشیع است. حضور بیش از 20میلیون زائر وارسته و عاشق اباعبدالله‌الحسین (ع) در سال‌های اخیر در این آیین مذهبی، از همبستگی اجتماع عظیمی در میان شیعیان جهان خبر می‌دهد که رمز موفقیت‌شان در کلمه «وحدت» نهفته است. این آیین باشکوه و بی‌نظیر در تاریخ مسلمانان، ریشه در وقایع و رویدادهای پرفراز‌و نشیب تاریخ تشیع دارد که قدم‌های اولیه و ابتدایی آن در اندک زمانی پس از واقعه عاشورا برداشته شده و به مرور زمان با پستی و بلندی‌هایی همراه بوده تا سرانجام به روزگار معاصر و اجتماع بیش از20میلیونی زائران اباعبدالله‌الحسین(ع) رسیده است. مرور تاریخچه و نکات تاریخی مهم درباره پیاده‌روی اربعین، ابعاد تاریخی این آیین عاشورایی را بیش از پیش نمایان می‌کند.
در شکل‌گیری آیین‌های مذهبی که اغلب در طول تاریخ تداوم دارند و روزبه‌روز هم به شکوه و عظمت‌شان افزوده می‌شود، «نخستین‌ها» و «اولین‌ها» همیشه از اهمیت بالایی برخوردارند. درخصوص نخستین زائران مزاراباعبدالله‌الحسین(ع) بعد از واقعه کربلا هم روایات متعددی وجود دارد، اما تعدادی از راویان بر یک روایت واحد تأکید دارند؛ اینکه، برای نخستین‌بار، پیاده‌روی اربعین، از همان نخستین اربعین امام حسین(ع) آغاز شد. بنا بر نقلی مشهور، اربعین روزی است که جابربن عبد‌الله انصاری، صحابی بزرگ رسول خدا(ص) به زیارت قبر امام حسین(ع) نایل شد و در همان جا بود که اهل‌بیت(ع) هنگام بازگشت از شام به زیارت مزار امام شهدا آمده و جابر را ملاقات کردند و به این ترتیب نخستین اربعین در تاریخ جهان تشیع
پایه‌گذاری شد.
سال‌های بعد ائمه(ع) و پیشوایان شیعه و پیروان‌شان همین سنت را اجرا کردند. طی قرن‌های متمادی هم پیاده‌روی اربعین به‌ویژه از نجف تا کربلا رواج داشت و بزرگان تشیع به ترویج این نوع زیارت پرداختند و خود همراه دوستداران اهل‌بیت(ع) پیاده به زیارت حرم حضرت امام حسین(ع) شتافتند.
عشق و ارادت ایرانیان به‌ویژه علمای دین و بزرگان تشیع به نهضت عاشورا و حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع) و یاران باوفایش ریشه در روزگاران قدیم دارد و اگر تاریخ ایران زمین را یک‌بار دیگر از این زاویه مرور کنیم، میبینیم در ایران قدیم به‌ویژه در دوره حکومت‌های آل‌بویه و صفویه زیارت کربلا با پای پیاده توسط علمای دین و بزرگان تشیع ترویج شده است و در میان متأخرین هم بزرگانی نظیر شیخ انصاری، آخوند خراسانی، محدث نوری و... به همراه یاران و شاگردانشان به پیاده‌روی اربعین رفته‌اند. در این میان محدث نوری هر سال و در مناسبت‌های مختلف به همراه شاگردانش پیاده به زیارت می‌رفت و در ترویج زیارت اربعین نقشی ویژه داشت. به این شکل، رفته‌رفته زیارت با پای پیاده به تأسی از احادیث، بین علما، بزرگان، حکام و مردم مرسوم شد. این آیین پس از فراز و فرود‌های بسیار امروزه به‌صورت گسترده و عظیم و با یک حرکت جمعیتی چندمیلیونی شکل می‌گیرد.
تلخ‌ترین خاطرات از پیاده‌روی اربعین به سال‌های حکومت حزب بعث در عراق برمی‌گردد که به‌طور وحشیانه با زائران اباعبدالله‌الحسین(ع) برخورد شد و شماری از زائران در مسیر نجف به کربلا به شهادت رسیدند. با این حال، در زمان حکومت بعث عراق، مراسم اربعین به‌صورت مخفیانه برگزار می‌شد. با اینکه مراسم پیاده‌روی اربعین، یک مراسم مذهبی و مسالمت‌آمیز بود که شیعیان در بزرگداشت سالار شهیدان انجام می‌دادند، ولی به‌صورت‌های مختلف با ممانعت و حتی سرکوب شدید رژیم بعث وقت مواجه می‌شد. نیرو‌های حزب بعث در سال ۱۳۵۵ خورشیدی با تانک و زره‌پوش به کاروان ۳۰هزار نفری زائران نجف حمله کردند که در نتیجه آن صد‌ها نفر شهید و مجروح و چند هزار نفر دیگر بازداشت و به حبس ابد محکوم شدند و این اربعین به اربعین خونین معروف شد. با سقوط رژیم بعثی صدام، فرصت تاریخی بی‌نظیری برای برپایی آیین راهپیمایی اربعین پدید آمد و سال به سال بر تعداد شرکت‌کنندگان در این همایش میلیونی به‌خصوص از ایران افزوده شد.
با سرنگونی حکومت بعث در عراق و فراهم شدن بسترها و زمینه‌های سفر زائران اربعین، روزبه‌روز بر تعداد این زائران از کشورمان افزوده شد. آمارهای رسمی ثبت شده در این زمینه نشان می‌دهد که از اواخر دهه 80سیر صعودی آمار زائران اربعین شروع شده و سال به سال به آمارهای پیشین افزوده شده است. شمار شرکت‌کنندگان ایرانی در گردهمایی اربعین در سال‌های ۸۹ تا ۹۵ از ۴۰ هزار نفر به 2میلیون و ۲۰۰هزار نفر رسید که نشان‌دهنده افزایش ۵۵برابری زائران در مدت ۶سال بود که هر سال افزایش بیش از ۱۳۰درصدی داشته است. این رقم در سال ۱۳۹۶ باز هم افزایش یافت و در این سال بیش از ۳ میلیون زائر از ایران در این مراسم شرکت کردند. در سال ۱۳۹۳ روزنامه فرانسوی لوموند تعداد کل زائران اربعین را با وجود تهدید‌های امنیتی حدود ۱۷میلیون نفر اعلام کرد که این آمار یک سال بعد به‌گفته وزیر راه عراق از مرز ۲۶ میلیون نفر گذشت.
سرمایه عظیم اجتماعی مسلمانان و شیعیان
گردهمایی میلیون‌ها مسلمان و شیعه در یک اجتماع مذهبی که با رویکرد وحدتآفرینی کنار بارگاه نورانی حضرت اباعبدالله الحسین(ع) شرکت می‌کنند، در نوع خود، یک سرمایه عظیم اجتماعی برای مسلمانان و شیعیان محسوب می‌شود که روزبه‌روز بر ابعاد و اهمیت آن افزوده می‌شود. درواقع شیعیان در این گردهمایی عظیم، از طرفی موجودیت خود را در ابعاد متفاوت به جهانیان اعلام می‌دارند و از سوی دیگر حضور خود زائران در این مراسم باعث تأثیرپذیری و تأثیرگذاری متقابل آنها می‌شود؛ برای همین این جریان سهم قابل‌توجهی در اغنای مولفه‌های اجتماعی و سیاسی شرکت‌کنندگان پیاده‌روی اربعین و همچنین بازخورد بیرونی آن دارد. طبعاً این سرمایه عظیم اجتماعی در حال و آینده میتواند منشأ برکات بی‌شماری برای جامعه مسلمین و شیعیان جهان باشد و ظرفیت‌های مکتب تشیع برای رشد و تعالی جوامع مسلمین را بیش از پیش نمایان سازد.
کارکردهای اجتماع عظیم بشری
تداوم و استمرار یک حرکت عظیم و تاریخی که امروز به نام آیین پیاده‌روی اربعین می‌شناسیم، یکی از رمزهای ماندگاری و گسترش این آیین عاشورایی است که از بستر تاریخی واقعه عاشورا در نخستین اربعین شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفایش شروع شده و استمرار آن در طول تاریخ، پیام‌های روشنی برای مسلمانان و به‌ویژه شیعیان جهان دارد. به‌عبارتی، این آیین هر سال، مرجع و مأوای خیل کثیر شیعیان است که با شرکت در این منسک، ابعاد متفاوت زندگی سیاسی، اجتماعی و مذهبی خود را در مقابل چشم جهانیان به نمایش می‌گذارند. ازجمله کارکردهای اجتماعی این اجتماع عظیم بشری، می‌توان به نمایش اقتدار جهان اسلام، رساندن پیام‌های عاشورا به جهانیان، دیدار چهره به چهره مسلمانان و افزایش هم‌افزایی در زمینه‌های گوناگون، کاهش کشمکش‌ها و اختلافات اشاره کرد. بی‌گمان این اجتماع عظیم انسانی کارکردهای متعدد دیگری هم دارد که متناسب با شرایط زمانی قابل تعبیر و تفسیر است.
مناسک عاشورایی، بستر اصلی تفکر دینی
از مناسک عاشورا، همواره به‌عنوان ابزار و رسانه‌ای قوی برای تبلیغ در طول تاریخ شیعه نام برده شده که به‌صورت منظم طی سده‌های متمادی، به‌منظور حفظ یک‌سری از مفاهیم و ارزش‌های دینی صورت گرفته است. البته مراسم و مناسک عزاداری عاشورا در دوره‌های مختلف تاریخی، علاوه بر صورت‌بندی‌های مختلف، پذیرای تغییرات اجتماعی متنوعی هم بوده است. این تغییرات، تحت‌تأثیر اوضاع اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه شکل گرفته و امکان رشد و بازتولید نظام فکری خاص خود و تأثیر آن بر جامعه را می‌یابند. به بیان دیگر، در طول تاریخ تشیع، مناسک عاشورایی بستر اصلی تفکر دینی و ذهنیت مذهبی مردم بوده و آمیختگی شدیدی با وجدان جمعی آنان داشته است. گفتمان کربلا و آیین عزاداری حسینی، از مهم‌ترین مراسم‌‌های جمعی برای عامه شیعه و بستر اصلی دینداری و کسب تجربه دینی برای مومنان است. شکل‌های گوناگون این آیین، محمل اصلی نضج هویت دینی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مردم است. مناسک عزاداری عاشورا بستر ظهور یک نظام نمادین قوی است که مهم‌ترین نقش را در بازتولید هویت شیعی، معنابخشی به حیات شیعیان و تقویت همبستگی میان آنها دارد.
در همینه زمینه :
