نجات 15هزارجان با پادزهر ایرانی

مریم سرخوش- روزنامه‌نگار

چند سال پیش بود که یک حشره‌شناس و متخصص کنترل آفات ایرانی اعلام کرد، ایران بعد از مکزیک دومین کشوری است که بالاترین مار و عقرب‌گزیدگی دنیا را دارد. گزش‌هایی که می‌توانست جان هزاران نفر را بگیرد، اما با پادزهرهای تولید ایران و آنتی‌سرم‌های درمانی که در مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی‌ رازی تولید می‌شود، از مرگ سالانه 10تا 15هزار گزیده شده به وسیله مار و عقرب جلوگیری شده است. آمارها نشان می‌دهند که سالانه 50تا 80هزار گزش با درجات مختلف در کشور رخ می‌دهد، اما کمتر از 10مورد از مجموع این آمار، منجر به مرگ می‌شود که احتمالا به‌دلیل به‌موقع نرسیدن به مراکز درمانی و عدم دریافت پادزهر رخ می‌دهد؛ پادزهرهایی که البته کیفیت جهانی دارند؛ به‌طوری که سال 91نشریه آمریکایی «وال استریت ژورنال» در گزارشی نوشت: «به‌رغم اعمال تحریم‌های یکجانبه علیه ایران که واشنگتن بانی و حامی آنهاست، ارتش آمریکا نیاز نیروهای مستقر در افغانستان به پادزهر مارهای سمی را با استفاده از محصولات ایرانی برطرف می‌کند.» براساس این گزارش «در افغانستان 13نوع مار سمی وجود دارد که بسیاری از آنها در ایران هم دیده می‌شوند و در درمان گزیدگی سربازان آمریکایی مؤثر خواهند بود. مقامات ایرانی هم اعلام کرده‌اند که آمادگی دارند این محصولات را در اختیار همگان قرار دهند.» دقیقا متفاوت از سیاستی که غربی‌ها درباره دارو و تجهیزات پزشکی مردم ایران درنظر گرفتند و محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های زیادی برای دسترسی به بسیاری از داروها برای مردم ایران ایجاد کردند.

استان‌های رکورددار گزش مار و عقرب
«مارها در تمام دنیا با هم تفاوت دارند و پادزهرها هم محصولات منطقه‌ای هستند؛ به همین دلیل باید با استفاده از سم جانوران همان منطقه تهیه شود.» ربیعی با بیان این مطلب درباره جانورانی که برای تهیه این پادزهرها مورد استفاده قرار می‌گیرند، می‌گوید: «در ایران 50 تا 60گونه و زیرگونه عقرب شناسایی شده که همه سمی و دارای شدت‌های خفیف تا شدید هستند. 70گونه مار هم شناسایی شده که از مجموع آنها 20گونه سمی و نیمه‌سمی و 12گونه سمی و خشک‌زی هستند و از بین مارهای خشک‌زی 6گونه به لحاظ گزش دارای اهمیت و در همه جای ایران پراکنده هستند.» او درباره اینکه کدام مناطق بیشترین گزش‌ها را دارند، ادامه می‌دهد: «در این‌باره استان‌های جنوبی آمارهای بیشتری دارند. استان خوزستان رتبه اول گزش عقرب و استان‌های فارس، کرمان، هرمزگان و خوزستان هم بیشترین گزش‌های مار را دارند.» این پزشک در پاسخ به این سؤال که در نقاط مختلف کشور چه میزان دسترسی به آنتی‌سرم‌های درمانی وجود دارد می‌گوید: «تولیدات مؤسسه رازی طی چند سال گذشته به میزانی بوده که تاکنون کمبودی برای پادزهرها گزارش نشده است.

نحوه تولید پادزهرها
«از سال 87سم‌گیری از مار در محل صید در بیابان و کوهستان به همراه سازمان محیط‌زیست انجام می‌شود و جانور بعد از سم‌گیری به چرخه طبیعت برمی‌گردد.» این نکته را هادی ربیعی، رئیس آزمایشگاه فرمولاسیون پادزهر مار و عقرب در مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی‌ رازی به همشهری اعلام می‌کند و درباره روند تولید این پادزهرها می‌گوید: «برای تولید این آنتی‌سرم‌های درمانی، اسب‌ها به وسیله سم مار و عقرب واکسینه می‌شوند. بر این اساس سم این جانوران با آنتی‌ژن به اسب‌ها تزریق می‌شود و بعد از مدتی که سیستم ایمنی پاسخ داد، ضد‌سم مار و عقرب از اسب خون‌گیری می‌شود و بعد از اقدامات علمی و جداسازی پلاسما، گاماگلوبین ضد‌مار و عقرب تولید می‌شود. در نهایت هم آمپول‌های 5و 10سی‌سی از سوی موسسه تولید و تحویل وزارت بهداشت می‌شود.» به‌گفته این پزشک حدود 10تا 20درصد عقرب‌گزیده‌ها و حدود 50درصد مارگزیده‌ها  بدون درمان ، در جهان جان خود را از دست می‌دهند، اما با تولید این محصول در کشور، آمار تلفات ناشی از گزش مار و عقرب در ایران تک‌رقمی است.

چه کسانی باید پادزهر دریافت کنند؟‌
رئیس آزمایشگاه فرمولاسیون پادزهر مار و عقرب در مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی‌ رازی درباره اینکه مردم چطور می‌توانند متوجه شوند گزش به وسیله جانور سمی رخ داده یا چند درصد از این افراد بعد از گزش ضرورت دارد که به مراکز درمانی مراجعه و پادزهر دریافت کنند؟ پاسخ می‌دهد: «هر کسی که مورد گزش مار و عقرب قرار گرفته باشد، باید به مراکز درمانی مراجعه کند. ممکن است برخی گزش‌ها با مارهای غیرسمی باشد اما باید در مرکز درمانی این مسئله تشخیص داده شود، ممکن است نیازی به تزریق پادزهر نباشد، اما اگر مار سمی باشد، سرعت عمل در رسیدن بیمار به مرکز درمانی حیاتی است و پزشک می‌تواند در زمان طلایی اقدامات درمانی را برای فرد انجام دهد.» او تأکید می‌کند: «نکته مهم اینجاست که پادزهر درمانی در گزش‌ها نخستین راه درمان است و اگر صورت نگیرد، تعداد تلفات افزایش پیدا می‌کند. مراکز منتخب زیادی در کشور این پادزهرها را دارند و طی یک‌دهه گذشته ما هیچ گزارشی مبنی بر نبود یا کمبود این پادزهرها در نقاط مختلف کشور نداشتیم.» او البته به ارزشمند بودن این پادزهرها هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «این محصول گران است و به رایگان به مردم تزریق می‌شود. شرایط نگهداری از آن هم مهم و نیازمند زنجیره سرد است . افراد متخصص هم باید این محصول را تزریق کنند تا مشکلی برای فرد دریافت‌کننده ایجاد نشود؛ به همین دلیل مصرف
خودسرانه  و غیر تخصصی این واکسن‌ها به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود.»

چه کارهایی باید کرد؟‌
 حفظ خونسردی
  پیشگیری از گزیدگی دوباره (زمانی که مار برای بار دوم کسی را نیش بزند
   سم بیشتری به بدن انسان تزریق می‌کند).
  تامین مایعات بدن درصورت نیاز
  خارج کردن وسایل زینتی ازجمله النگو و انگشتر
  شست‌وشوی محل گزش با صابون یا مواد ضدعفونی‌کننده
  ثابت نگه داشتن عضو آسیب‌دیده با بستن آتل
  انتقال سریع به درمانگاه یا بیمارستان

چه کارهایی نباید کرد؟
  مکیدن محل گزش (تنها در 30ثانیه اول مؤثر است).
  شوک الکترونیکی به وسیله باتری
  زیاد راه‌رفتن، دویدن و داشتن هیجان
  برش محل گزش برای خارج کردن زهر (منجر به ورود عفونت می‌شود).
  بستن محل گزیدگی و ممانعت از جریان خون
  استفاده از مواد‌مخدر و مشروبات الکلی برای تسکین درد
  استفاده از هر نوع داروی گیاهی
  استفاده از یخ در محل گزش

70گونه
مار در ایران شناسایی شده که از مجموع آنها 20گونه سمی و نیمه سمی و 12گونه سمی  و خشک‌زی هستند.

10نفر
در کشور به‌دلیل گزش مار و عقرب سالانه جان خود را از دست می‌دهند.

50هزار
 تا 80هزار مورد گزش با درجات مختلف سالانه در کشور رخ می‌دهد.


استان خوزستان رتبه اول گزش عقرب و استان‌های فارس، کرمان، هرمزگان و خوزستان هم بیشترین گزش‌های مار را دارند.

از10هزار تا 15هزار مرگ ناشی از گزش‌های سمی به‌دلیل در دسترس بودن پادزهرهای ایرانی جلوگیری می‌شود.