تا زنده ای به هر نفسی یا حسین ع بگو

مریم باقرپور-روزنامه‌نگار

اگرچه بسیاری از سنت‌های عزاداری ماه‌های محرم و صفر شهرهای مختلف کشورمان، شباهت‌های زیادی با هم دارند، اما عزاداری محرم با فرهنگ و آداب شهرهای مختلف درهم آمیخته است و هریک از مناطق کشورمان هم سبک و سیاق خود را در عزاداری و برپایی خیمه‌ سوگواری دارند. برپایی دسته‌های عزاداری، تعزیه، گرداندن علم و نخل و تهیه غذای نذری ازجمله مراسمی است که در شهرهای مختلف کشور برپا می‌شود و تعدادی از این آیین‌ها در میراث فرهنگی به‌عنوان میراث معنوی ناملموس به ثبت رسیده‌اند. به‌تازگی هم «روضه خانگی حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع)» در فهرست این میراث قرار گرفت و تعداد این آثار در کشور به بیش از 400مورد در زمینه نذری، تعزیه، علم‌گردانی و نخل گردانی، خیمه‌سوزی و... رسید.

نخستین ها
مراسم سنگ‌زنی، تعزیه، سینه‌زنی و آیین‌هایی از این دست در کشور زیاد است. در ادامه نگاهی داشته‌ایم به نخستین آیین‌های ثبت شده توسط سازمان میراث‌فرهنگی در فهرست میراث ناملموس کشورمان؛ اگرچه ممکن است برخی از اینها قدمت‌شان کمتر از آیین‌های مشابه در شهرهای دیگر باشد.

مراسم هشتم محرم حسینیه اعظم زنجان

زمان ثبت: 15دی 1387
شماره ثبت: 10
ویژگی: قدمت مراسم هشتم محرم حسینیه اعظم زنجان به دوره قاجار می‌رسد و هر سال جمعیت زیادی در این روز گردهم می‌آیند. تا جایی که اواخر دهه 80و همزمان با ثبت این میراث معنوی بیش از 200هزار نفر از روستاها و شهرهای مختلف استان زنجان و شهرهای مختلف کشور و حتی علاقه‌مندانی از خارج از کشور در این مراسم شرکت کردند. همچنین سال 1333تعداد 3رأس گوسفند در این مراسم ذبح شد که اواخر دهه 80این آمار به بیش از 11هزار رأس دام رسید و دومین قربانگاه جهان اسلام بعد از منا محسوب شد.

تعزیه تفرش

زمان ثبت: 26بهمن 1387
شماره ثبت: 13
ویژگی: رونق تعزیه شهرستان تفرش از زمان قاجار بوده و خاستگاه بسیاری از تعزیه‌گردانان«‌تکیه دولت» در عهد ناصرالدین شاه هم به شمار می‌آید. قدیمی‌ترین نسخه تعزیه‌خوانی تفرش 3قرن قدمت دارد. این نسخه در 20صفحه به خط شکسته نستعلیق در مدح حضرت علی(ع) تدوین شده است. تکیه قدیمی زاغرم تفرش به‌عنوان دومین تکیه خشت و گل ایران از دیگر مکان‌های اجرای تعزیه در‌ ماه محرم است که از معماری خاصی برخوردار بوده و جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. گروه‌های تعزیه‌خوان تفرش در کشورهای فرانسه و ایتالیا شبیه‌خوانی کرده‌اند.

سنگ‌زنی اعلای سمنان

زمان ثبت: 19اسفند 1388
شماره ثبت: 83
ویژگی: مراسم سنگ‌زنی روستای اعلای سمنان که اهالی منطقه به آن ‌سنج‌زنی هم می‌گویند، کوبیدن 2چوب بر هم با ریتم خاصی است که با نوای حیدر؛ علی، یا حسین یا ابوالفضل همراه است. این مراسم که پیشینه طولانی در این روستای تاریخی دارد، هر سال روز ششم‌ماه محرم در این روستا برگزار می‌شود. گفته می‌شود ریشه این سنگ‌زنی به زنان و مردان قوم بنی‌اسد می‌رسد که پس از واقعه عاشورا وقتی به کربلا رسیدند و پیکر شهیدان را دیدند در سوگواری دیدن این صحنه، سنگ‌هایی را از زمین برداشته و بر هم ‌کوبیدند و عزاداری کردند.

سینه‌زنی بوشهر

زمان ثبت: 5اردیبهشت 1389
شماره ثبت: 160
ویژگی: سینه‌زنی بوشهر با تشـــــکیل حلقه‌های ویژه سینه یا بر (Bor) آغاز می‌شود. یک نفر به‌عنوان پیشخوان با خواندن نوحه‌های پیش‌واحد مجلس عزا را برای نوحه‌خوانی آماده می‌کند. در هر بر یا حلقه سینه‌زنی، افراد با دست چپ، کمر فرد کناری را گرفته و با دست راست سینه می‌زنند و سینه‌زن‌ها با هر ضربه به سینه، پای خود را حرکت داده و دور می‌چرخند. نوحه‌خوان اصلی، نوحه را با 2ضرب به‌صورت هر ضرب روی یکی از پاها اجرا می‌کند و مردم هم در جاهای لازم پاسخ می‌دهند.

سقایی همدان

زمان ثبت: 28آبان 1390
شماره ثبت: 254
ویژگی: آیین سقایی یکی از قدیمی‌ترین نوع عزاداری در همدان به شمار می‌رود که در آن عزاداران با زمزمه‌های یا حسین(ع) یا ابوالفضل(ع) ارادت خود را به خاندان عصمت و طهارت علیه‌السلام نشان می‌دهند. نخستین هیئت سقا‌های همدانی توسط مرحوم سیداحمد روح‌‌بخش و همراهی کربلایی ابوالقاسم سقا در سال 1277با نام هیئت سقایی «عباسیه جولان» پایه‌گذاری شد. در هیئت مردان، لباس سیاه و سبز می‌پوشند و شیوه سقایی خود را پیرو و مرید ابوالفضل العباس(ع) می‌دانند.


مراسم پخت‌ آش‌حلیم 28صفر البرز

زمان ثبت: 22آذر 1391
شماره ثبت: 605
ویژگی: پخت‌ آش حلیم و نذر ریشه در برغان به همراه ‌آش شله مشهدی‌ها همگی در 22آذر سال 1391در فهرست آثار معنوی قرار گرفت، اما شماره ثبت پخت ‌آش حلیم جلوتر از تمامی نذری‌هاست و به همین دلیل در شمار نخستین‌ نذری‌ها قرار گرفت. این‌ آش از80سال پیش در کرج توسط 2 قوم یزدی‌ها و اراکی‌های ساکن شهرستان پخته می‌شود. در شیوه طبخ این‌ آش، مواد حلیم استفاده می‌شود، با این تفاوت که عدس و لوبیا و نخود را هم به این حلیم می‌افزایند.

علم‌گردانی قشم

زمان ثبت: 24خرداد 1390
شماره ثبت: 243
ویژگی: گفته می‌شود «حیدرآبادی»ها که از 900سال قبل پس از مهاجرت از عربستان در جزیره قشم ساکن شده‌اند، آیین سنتی علم‌بندان و علم‌گردانی را مرسوم کرده‌اند. سپس این آیین در خود شهر قشم به سنت تبدیل شده است. شیعیان قشم معتقدند «علم شمشیری» که شمشیری منقوش به آیات قرآنی بر بلندای آن نصب است متعلق به شاه نجف بوده و با گذشت 9قرن، همچنان عزاداران امام حسین(ع) روز هفتم‌ ماه محرم در حرکتی از روستا به شهر رفته و با طی طریق کیلومتر‌ها از مسیر صحرا و بیابان خشک به‌سوی شهر، دل‌ها را متوجه دشت نینوا و مظلومیت فرزند رسول خدا می‌کنند.

خیمه‌سوزان چهارمحال‌و بختیاری

زمان ثبت: 25خرداد1390
شماره ثبت: 208
ویژگی: از 90سال پیش همزمان با ظهر عاشورا و در آستانه شام‌غریبان آیین سنتی خیمه‌سوزان روز در شهر طاقانک شهرستان شهرکرد برگزار می‌شود. مردم شهر طاقانک که به گویش ترکی تکلم می‌کنند، براساس یک سنت دیرین، با برپایی خیمه‌های سبز و سفید رنگ در حاشیه کوه در طول دهه محرم، آیین خیمه سوزان را روز عاشورا برگزار می‌کنند. تعداد خیمه‌ها معمولاً به 72می‌رسد و هنگام آتش‌زدن فریاد«‌وا حسین» و«‌وا زینب»طنین‌انداز می‌شود. در این مراسم مردم تا پاسی از شب در کنار خیمه‌های آتش گرفته به سینه‌زنی و زنجیرزنی می‌پردازند.

نخل‌گردانی شاهرود

زمان ثبت: 24خرداد1390
شماره ثبت: 217
ویژگی: هر سال روز یازدهم‌ماه محرم مردم شاهرود و روستاهای اطراف در محله تکیه زنجیری این شهر گردهم می‌آیند تا نخل سیاهپوش شده را از مقابل مسجد پای نخل تا مزار(قبرستان) قدیمی شهر حمل کنند. در قبرستان پس از گذاشتن نخل بر زمین و قرار گرفتن طوق و دیگر نشانه‌ها در اطراف آن، دسته‌ها و هیئت‌های مذهبی به‌ترتیب در مقابل نخل عزاداری می‌کنند. بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین نخل شاهرود 9تیر اصلی دارد که از زمان ساخت به طوایف و فامیل‌های خاصی اختصاص داشته است. قدمت مراسم نخل‌گردانی در شاهرود به 150سال پیش می‌رسد.

پرده‌خوانی محرم در فهرست ملی‌ها
یکی از هنرهای نمایشی عامه که قدمت دیرینه دارد، پرده‌خوانی است. این هنر به نقل واقعه عاشورا و دیگر وقایع مذهبی به وسیله نقاشی‌های روی پرده می‌پردازد. از این هنر با عناوین پرده‌داری، پرده‌گردانی و شمایل‌گردانی نام برده می‌شود. همزمان با فرارسیدن‌ ماه محرم در بسیاری از شهرها و روستاها این هنر اجرا می‌شود و در تهران هم تئاترشهر میزبان برخی از پرده‌خوانی‌هاست. هدف اصلی از اجرای پرده‌خوانی، ثواب رساندن، ثواب بردن و تحریک احساسات مذهبی بینندگان است. این هنر 31مرداد
سال 1388با شماره 39در فهرسمت میراث ملی کشور به ثبت رسید.

تعزیه در جهان
 ایران سال ۲۰۰۶، به‌عنوان چهلمین عضو به کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملمـــوس پیوســـــت و ۲۸‌آوریل ۲۰۱۰، توافقنامه‌ای برای تأسیس مرکز مطالعات منطقه‌ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در آسیای غربی و مرکزی تحت نظارت یونسکو، میان دولت ایران و یونسکو امضا شد. از آن سال 21اثر از آداب و آیین، هنرهای نمایشی، مهارت‌ها، دانش و فرهنگ ایران در یونسکو به ثبت رسیده است. در زمینه محرم هم هنر تعزیه سال2010 در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت شد.

 14آیین محرمی ثبت شده تهرانی ها
گرچه برای تهرانی‌ها، آیین‌های عاشورایی اغلب با دسته‌های عزاداری، طبل و ‌سنج همراه است، اما در برخی محدوده‌ها مراسمی برگزار می‌شود که پس از گذراندن مراحلی به‌عنوان میراث معنوی کشور به ثبت رسیده‌اند.


تعزیه در ساوجبلاغ
مهارت علامت‌سازی‌
مراسم تعزیه‌خوانی تکیه نیاوران
آیین سنگ‌زنون صبح عاشورای کن
عزاداری عاشورا در تکیه سادات اخوی
مراسم تعزیه‌خوانی تکیه بزرگ تجریش
مراسم علم‌گردانی روستای کلین شهرری
آیین دسته‌روی محرم شهرستان فیروزکوه
تعزیه‌خوانی قوم بنی‌اسد در پیشوای ورامین
مراسم حرکت کاروان اسرای شهرستان ورامین
هنر اجرای تعزیه و آیین عزاداری تکیه‌شوفرها
آیین نخل‌گردانی در تکیه بزرگ محله حصار بوعلی
مراسم جامه‌پوش‌کردن علم محله درویش شهرستان دماوند
مراسم حمل علم روز هفتم محرم در روستای سربندان دماوند