دیپلماسی ایرانی؛ از انفعال تا اقتدار

علیرضا احمدی-روزنامه‌نگار

واکنش‌ها به موضع غیردوستانه اخیر روسیه در همراهی با اعضای شورای همکاری خلیج‌فارس درباره جزایر سه‌گانه ایرانی در شرایطی ادامه دارد که برخی می‌کوشند دولت ‌سیزدهم را به اتخاذ رویکرد انفعالی در برابر مسکو متهم کنند؛ اتهامی که جریان غربگرا تلاش می‌کند آن را نتیجه «دیپلماسی غیرمتوازن» طی حدود 23ماه گذشته جلوه دهد.

اقتدار در عین دوستی
کنایه‌ها به سیاست‌خارجی دولت ‌رئیسی درحالی ادامه دارد که موضع‌گیری قاطع ایران در برابر اقدام نسنجیده روسیه نشان می‌دهد دستگاه دیپلماسی نه‌تنها در این زمینه رویکرد انفعالی درپیش نگرفته، بلکه با وجود همکاری‌های راهبردی میان تهران و مسکو، به‌صراحت خواستار اصلاح مواضع کرملین در این زمینه شده‌است.
مقام‌های ایرانی طی روزهای اخیر به صراحت تأکید کرده‌اندکه بر سر تمامیت ارضی ایران با هیچ طرفی مماشات نخواهند کرد و روسیه باید درباره اقدام غیردوستانه اخیر خود توضیح‌های قانع‌کننده‌ای ارائه دهد؛ رویکردی که به‌صورت منسجم از سوی مقام‌های مختلف ایرانی، از دولت گرفته تا مجلس و ائمه‌جمعه و... اتخاذ شد و نشان داد تهران دربرابر چنین اقدام‌هایی، از سوی هر طرفی که باشد، سکوت نخواهد کرد.این درحالی‌است که پیش ‌از این، چین هم دچار چنین خطای دیپلماتیکی شده بود و موضع قاطع تهران در این زمینه، پکن را به اصلاح مواضع خود وادار کرد. در این میان اما نکته جالب، حمله به دولت از سوی جریانی است که خود متهم به درپیش‌گرفتن «دیپلماسی التماسی» است؛ رویکردی که مصداق‌های مختلفی برای آن وجود دارد.

سکوت دربرابر تحقیر شهروندان ایرانی
در طول دولت یازدهم و دوازدهم بارها شاهد تحقیر شهروندان ایرانی در نقاط مختلف دنیا بودیم که با «انفعال» و بعضا «سکوت» دستگاه دیپلماسی همراه می‌شد. به‌عنوان مثال، انتشار خبر آزار و اذیت 2پسر نوجوان ایرانی در فرودگاه جده در فروردین‌ماه1394، واکنش‌های گسترده‌ای در داخل کشور به‌همراه داشت، اما تعلل دستگاه دیپلماسی وقت در پیگیری ماجرا، با انتقادهای عمومی گسترده‌ای در ایران مواجه شد. بازداشت پسر 5ساله ایرانی-آمریکایی در فرودگاه واشنگتن در بهمن‌ماه‌1395 و بازداشت معلمان ایرانی در امارات و کویت در سال1394 از دیگر نمونه‌های رویکرد انفعالی دولت وقت در برابر تحقیر شهروندان ایرانی در کشورهای مختلف دنیا بود.

فاجعه غم‌انگیز منا
پیگیری پرونده شهادت 464 حاجی ایرانی در فاجعه غم‌انگیز منا‌ که در جریان حج سال1394 به ‌وقوع پیوست، از دیگر مصداق‌های رویکرد انفعالی دستگاه دیپلماسی وقت در برابر مواضع غیردوستانه برخی کشورها به‌حساب می‌آید. در آن ماجرا دولت عربستان برای وزرای دولت یازدهم که جهت پیگیری موضوع، قصد سفر به عربستان را داشتند، ویزا صادر نکرد. عملکرد دستگاه دیپلماسی در آن مقطع، انتقادهای بسیاری را در داخل کشور به‌همراه داشت، آن‌هم در شرایطی که رهبر معظم‌ انقلاب طی سخنانی در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه‌های افسری ارتش در 8مهرماه1394، مواضع قاطعی در برابر حکام سعودی اتخاذ و تأکید کردند که در صورت مسئولیت‌ناپذیری طرف سعودی، «عکس‌العمل ایران اسلامی خشن و سخت خواهد بود».

زانو‌زدن ظریف در برابر امیر کویت

گفت‌وگوی وزیر امورخارجه وقت دولت ایران با امیر کویت در سازمان ملل، آن‌هم بدون درنظر گرفتن آداب دیپلماتیک، انتقادهای گسترده‌ای را در داخل کشور متوجه محمدجواد ظریف کرد و برخی آن را به «دیپلماسی التماسی» تعبیر کردند. ماجرا از جایی آغاز شد که به‌دنبال فاجعه منا و عدم‌همکاری مقام‌های سعودی با طرف ایرانی، در جریان سفر شهریورماه1394 رئیس دولت یازدهم به مجمع‌عمومی سازمان ملل در نیویورک، ظریف درحالی‌که در کنار امیر کویت زانو زده بود، از او درخواست کرد در این زمینه میانجیگری کند تا وزرای ایرانی برای بررسی وضعیت زوار و حادثه‌دیدگان منا، وارد عربستان شوند. این درخواست ظریف، آن‌هم بدون رعایت آداب دیپلماتیک، انتقادهای گسترده‌ای را به‌همراه داشت.

جلوگیری از ورود ابوطالبی به سازمان ملل
در فروردین‌ماه1393 نمونه دیگری از رویکرد انفعالی دولت وقت در حوزه سیاست‌خارجی رقم خورد و حمید ابوطالبی، به‌عنوان گزینه پیشنهادی تهران به‌منظور تصدی مسئولیت نمایندگی ایران نزد سازمان ملل، با تصویب قانونی در کنگره آمریکا، از حضور در این سازمان منع شد. اقدام آمریکا در تصویب قانون ممنوعیت ورود نماینده ایران به سازمان ملل، آن‌هم به بهانه مشارکت وی در تسخیر سفارت آمریکا در تهران، یکی از مصداق‌های زیرپا‌گذاشتن تعهدهای بین‌المللی از سوی واشنگتن بود که پاسخ قاطعی از سوی تهران دریافت نکرد. تحقیر نماینده ایران در سازمان ملل و رویکرد انفعالی ایران در این زمینه با انتقادهای گسترده‌ای در افکارعمومی داخل کشور مواجه شد.

دیدار حاشیه‌ساز در ایتالیا
سفر رئیس‌جمهور وقت ایران به ایتالیا در بهمن‌ماه‌1394 با حاشیه‌های زیادی همراه شد و دیدار حسن روحانی و نخست‌وزیر ایتالیا در موزه شهر رم، آن‌هم زیر سایه مجسمه «مارکوس اورلیوس» که گفته شده فاتح ایران در جنگ علیه سلسله اشکانی بوده، انتقادهای گسترده‌ای را در داخل داشت و برخی کارشناسان معتقد بودند ‌در این نشست آداب دیپلماتیک رعایت نشده‌است. اگرچه در آن مقطع برخی معتقد بودند این مجسمه نماد صلح و اندیشه است، نه جنگ و کشورگشایی، اما منتقدان می‌گفتند این اقدام در شرایطی انجام شده که دولت تمرکز ویژه‌ای بر توسعه روابط با دولت‌های اروپایی دارد و انتشار تصاویری از این دست، گذشته از بازتاب‌های تحقیرآمیز آن، نشان‌دهنده دیپلماسی انفعالی دولت روحانی در قبال دولت‌های اروپایی است.