پایان غفلت از سرزمین فرصت‌ها

علی ترابی-روزنامه‌نگار

رئیس‌جمهور ایران در شانزدهمین سفر خارجی خود، صبح امروز (سه‌شنبه) راهی سفر منطقه‌ای 3‌روزه به آفریقا خواهد شد؛ سفری که گام مؤثر دیگری در مسیر متوازن‌سازی سیاست‌خارجی جمهوری‌اسلامی به‌حساب می‌آید. این سفر که نخستین حضور آفریقایی رئیس‌جمهور ایران پس‌از حدود 11سال به‌شمار می‌رود، از جنبه‌های مختلف سیاسی و اقتصادی، اهمیت راهبردی ویژه‌ای دارد و سرآغاز فصل نوینی در همکاری‌های همه‌جانبه ایران و قاره سیاه ارزیابی می‌شود. رایزنی‌های سیدابراهیم‌رئیسی در 3کشور کنیا، اوگاندا و زیمبابوه در شرایطی انجام می‌شود که با توجه به اولویت‌های طراحی شده در سیاست‌خارجی دولت‌سیزدهم، مبتنی بر دیپلماسی جامع و چندجانبه‌گرایی جهانی با رویکردهای اقتصادی، این سفر می‌تواند با دستاوردهای قابل‌توجهی همراه شود که تنوع‌بخشی به مقصدهای صادراتی و توسعه مناسبات تجاری، از محوری‌ترین آنها محسوب می‌شود. اهمیت این سفر زمانی دوچندان می‌شود که درنظر داشته‌باشیم برخلاف تصویر غالب موجود در افکارعمومی مبنی بر فقر فراگیر در قاره سیاه، آفریقا از ظرفیت‌های بکری در حوزه بازارهای صادراتی برخوردار است که می‌تواند بستر مناسبی برای فعالیت بیش‌از پیش بخش‌خصوصی ایران به‌حساب‌ آید. علاوه‌بر اینها آفریقا در حوزه‌های مختلف از ظرفیت‌های قابل‌توجهی برخوردار است که اهمیت گسترش روزافزون مناسبات با کشورهای این قاره را بیش‌از پیش نمایان می‌کند؛ قابلیت‌هایی که در ادامه به بررسی بخشی از آنها می‌پردازیم.

عبور از 11سال غفلت
آخرین روزهای فروردین‌ماه1392 بود که محمود احمدی‌نژاد، رئیس دولت دهم، در سفری منطقه‌ای به غرب آفریقا، از چند کشور این منطقه بازدید کرد؛ سفری که نقش پیش‌برنده‌‌ای در تحقق راهبردهای کلان ترسیمی در اسناد بالادستی کشور در زمینه توسعه مناسبات با کشورهای آفریقایی داشت. با وجود این، اما رویکرد دیپلماسی فعال در قاره سیاه در دولت یازدهم پیگیری نشد و دولت روحانی نتوانست کلان‌راهبردهای درنظر گرفته شده در این حوزه را جامه‌عمل بپوشاند. برهمین اساس هم بود که طی 2دولت یازدهم و دوازدهم، رئیس‌جمهور، با وجود انجام سفرهای گسترده خارجی که با تمرکز اروپا و آمریکا انجام می‌شد، سفری به قاره آفریقا نداشت و حضور وزیر امورخارجه و سایر مقام‌های حوزه دیپلماسی دراین قاره، با گام‌های مؤثری در زمینه توسعه مناسبات با کشورهای این حوزه همراه نشد؛ موضوعی که نشان داد بهره‌مندی از ظرفیت‌های نادیده قاره آفریقا، جزو اولویت‌های دستگاه دیپلماسی وقت قرار ندارد. این درحالی‌بود که قاره سیاه به‌دلیل برخورداری از ظرفیت‌های گسترده و البته مغفول‌مانده، طی دهه گذشته توجه بسیاری از قدرت‌های جهانی و البته رقبای منطقه‌ای ایران را به‌خود جلب کرده‌است. اکنون اما سفر رئیس دولت‌سیزدهم به آفریقا، از گشایش‌های تازه‌ای در رویکردهای آفریقایی ایران حکایت دارد.


یک مقایسه ساده
غفلت سال‌های گذشته از قابلیت‌ها و ظرفیت‌های موجود در آفریقا که زمینه‌ساز مطلوبیت بیش‌از پیش این منطقه برای توسعه همکاری‌ها شده‌، در شرایطی است که رقبای منطقه‌ای ایران، ازجمله ترکیه، طی سال‌های گذشته توجه ویژه‌ای به توسعه مناسبات با کشورهای آفریقایی داشته‌اند و این موضوع از اولویت‌های راهبردی آنان در حوزه سیاست‌خارجی بوده‌است. برهمین اساس هم بود که ترکیه از سال 2002 میلادی توجه ویژه‌ای را به گسترش روابط با دولت‌های این منطقه معطوف کرده‌است. ترکیه در سال2002، تنها 12سفارتخانه در آفریقا داشت؛ رقمی که در سال2022 به 44 مورد افزایش یافت و مقام‌های ترکیه‌ای تأکید دارند که این تعداد طی سال‌های آینده باید به حدود 50سفارتخانه برسد؛ این درحالی‌است که براساس آمارهای موجود، ایران تنها حدود 18سفارتخانه و نمایندگی دیپلمات در کشورهای آفریقایی دارد. ازسوی دیگر رجب طیب‌اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در طول دوران زمامداری خود، حدود 53سفر به کشورهای آفریقایی داشته‌است؛ آماری که او را در میان رهبران کشورهایی که به آفریقا سفر کرده‌اند، صدرنشین کرده‌است. نکته جالب اینکه در دولت روحانی، با وجود حدود 55سفر خارجی وی، هیچ سفری به قاره آفریقا انجام نشده است.