آب‌انبارهای وقفی

آب‌انبارها پس از قنات‌ها یکی از مهم‌ترین تأسیسات زیربنایی و مهم شهر بودند که برای رفع نیاز مردم به آب شرب در بیشتر مناطق ایران و از جمله تهران ساخته می‌شدند. این بناها گنجایش مقدار زیادی آب را داشتند و با اسامی مختلف مانند برکه، حوض یا مصنعه شناخته می‌شدند. در پایتخت هم 3نوع آب‌انبار خصوصی، عمومی و وقفی وجود داشت. گرچه بخش عمومی هم از 2بخش خصوصی و وقفی تشکیل می‌شد.

  72آب‌انبار عمومی
آب انبارهای عمومی برای تأمین آب شرب عموم مردم از اهالی شهر گرفته تا مسافران ساخته می‌شدند. یعنی‌گاه در کاروانسراها و‌ سراهای بازار با مالکیت شخصی شکل می‌گرفتند تا تجار و کاسبان، آبی برای نوشیدن و شست‌وشو داشته باشند، اما در محله‌های فقیرنشین که مردم آب‌انبار خانگی نداشتند یا محله‌های پرجمعیت شهر که دسترسی به قنات چندان آسان نبود، آب‌انبار وقفی ساخته می‌شد و براساس آمار سال1269 هجری قمری تعداد این آب‌انبارها در تهران به 72باب می‌رسید که بیشترشان داخل محدوده حصار صفوی قرار داشت. بیشتر سازه‌های آب‌انبارهای وقفی هم در کنار راه‌های کاروان رو (بیرون دروازه‌های شهر) یا زیر مسجد و تکیه و ‌گاه در بازارچه و گذرها ساخته می‌شدند که نمونه محله‌های بازار و محمدیه بود. در تابستان‌های گرم و خشک، این آب‌انبارها راه نجات افراد کم‌درآمدی بود که مانند افراد متمول امکان ترک شهر و رفتن به مناطق ییلاقی را نداشتند. واقفان این آب‌انبارها هم بزرگان و گاه افراد عادی بودند و همراهش باغ، کشتزار، خانه، دکان و ... را وقف می‌کردند تا از درآمد این مکان‌ها، هزینه تعمیر و نگهداری آب‌انبارها تأمین شود.
در تهران آب‌انبارهایی هم به ‌صورت وقفی داخل تک‌بنا یا داخل مجموعه‌ای ساخته می‌شود. آب‌انبار نوروزعلی در حوالی باغ فردوس(گذر صابون‌پزخانه) نمونه‌ای از آب‌انبارهای تک‌بناست. البته گاهی این آب‌انبارهای بنا را در خارج دروازه شهر برای مسافران تدارک می‌دیدند که می‌توان به آب‌انبار قاسم‌خان در راه شهرری یاد کرد.

  برای عبادت و تحصیل
تعداد آب‌انبارهای وقفی پایتخت داخل مجموعه‌ها هم کم نیست و مجموعه‌های سیداسماعیل، مروی، مسجد و مدرسه معیر نمونه‌ای از آنهاست؛ به‌عنوان مثال مجموعه سیداسماعیل در محله چاله‌میدان شامل امامزاده، مسجد و مدرسه فیلسوف‌الدوله، بازار سیداسماعیل و یک آب انبار عظیم بود. یا در مجموعه مروی مردم می‌توانستند علاوه بر دسترسی به بازار، مسجد و مدرسه خان مروی، از داشتن آب هم بهره‌مند شوند. همچنین در امتداد این بازار، آب انبار مسجد آقامحمود قرار داشت. آب‌انبارهای مساجد یا اماکن خاص معمولاً برای آن دسته از افرادی که برای عبادت یا تحصیل آمده بودند، بیشترین کاربری را داشت؛ گرچه مردم عادی، مهاجران و مسافران هم از آن آب‌انبارها استفاده می‌کردند.