این آب، خوب نانی داشت!

آب در فلات ایران همواره به‌عنوان عنصری پراهمیت مورد احترام  بوده و علاوه بر اینکه در حیات ساکنان این سرزمین نقش بسیار مهمی داشته، دایره گسترده‌ای از مشاغل را هم در بر می‌گرفته است. در این بخش برخی از مشاغل مهم و گره خورده با آب در تهران قدیم را مرور کرده‌ایم.

مقنی یا چاه‌کن
در طهران یک شغل دهان پرکن و درست و حسابی وجود داشت که کار حفر چاه و قنات بود و به کسی که این کار را انجام می‌داد مقنی یا چاه کن می‌گفتند. امروز به سبب رواج موتورهای آبکش و پایین رفتن آب‌های زیر زمینی این شغل منسوخ شده است.

آب حوضی
آب حوض از نخستین شبکه‌های به هم پیوسته، ذخیره آب و شست‌وشو در شهر تهران بود. پس از آنکه میراب‌ها آب‌های سطحی شهر یا آب قنات‌ها را از طریق شبکه سراسری نهرها به حیاط خانه‌ها می‌رساندند صاحبان خانه‌ها با گشودن مجرای راه آب، جریان آب را به داخل آب‌انبار هدایت می‌کردند و سپس با استفاده از تلمبه در نوبت‌های گوناگون، آب از آب‌انبار به حوض خانه منتقل می‌شد. البته این کار هم یکسری مشکلاتی مثل لجن بستن در ته حوض را همراه داشت. اگر صاحبخانه به موقع لجن‌ها را تخلیه نمی‌کرد حوض از رسوبات و لجن لبریز می‌شد و دیگر برای ذخیره آب فضایی نداشت. به همین دلیل بعضی از تهرانی‌ها شخصا دست به کار می شدند یا از فرد خاصی که به آب حوضی معروف بود می‌خواستند با استفاده از سطل حلبی، لجن حوض را خالی کنند.

سقاها
سقایی یکی از مشاغل قدیمی و مورد احترام گره خورده با آب در تهران قدیم بود. سقا کسی بود که کارش آب‌آوردن و آب‌دادن به مردم بود. سقاها، کوزه‌ای آب در دست می‌گرفتند و به بهایی کم، پیاله‌ای آب دست مردم می‌دادند. البته دراین میان افرادی هم پیدا می‌شدند که برای خیرات اموات‌شان کوزه را یک‌جا می‌خریدند تا سقا آب را بین مردم خیرات کند. سقاها از پوست گوسفند، مشکی تهیه و درون آن را از آب پر می‌کردند. آنها برای فروش آب به در خانه‌ها و مغازه‌ها رفته، با لیوان یا کاسه سفالی به مشتریان آب می‌فروختند. آقای همه سقاها هم حضرت عباس(ع) بود و سقاها او را پیر این کار می‌دانستند برای همین سقایی بستری برای رشد و شکوفایی خصایل نیکوی اخلاقی بود. گاهی هم سقاها برای جلب توجه مردم خیر که دستی در جیب داشتند با لحنی مثل شبیه‌خوانی می‌گفتند: «یکی بانی بشه، بده در راه حضرت ابوالفضل(ع) این مشک را خالی کنم، مردم بخورند...»  

بشکه‌داران و آب برداران قنات‌ها
در دوره پهلوی اول در تهران صنف بشکه‌داران و آب برداران شکل گرفت. آن زمان آب تهران از رشته قنات‌های مختلفی تامین می‌شد که معروف‌ترین آنها قنات شاه، قنات فرمانفرما در خیابان پاستور، قنات سرچشمه در چهارراه سرچشمه تهران بود. بشکه‌داران با یک درشکه که دارای 2سری چرخ بود و روی آن بشکه بزرگ آهنی تعبیه شده بود آب حمل می‌کردند. اتحادیه بشکه‌داران ترتیبی داده بود که هر بشکه‌دار فقط از قنات تعیین‌شده خود آب بردارد. سورچی (راننده) که درشکه را هدایت می‌کرد، آب را به مشتریان خود در محله‌ها می‌فروخت و از ورود به حریم بشکه‌داران دیگر خودداری می‌کرد. علاوه بر آبرسانی به مردم، بشکه‌داران و آب برداران وظیفه لایروبی قنات‌ها و تصفیه آب را نیز برعهده داشتند. این صنف از نظر بهداشتی زیرنظر انستیتو پاستور فعالیت می‌کردند. صنف بشکه‌داران تا پیش از لوله‌کشی آب در تهران فعال بود. در سال١٣٣٥ خورشیدی ٤٢٠دستگاه بشکه‌دار وظیفه آبرسانی را به‌عهده داشتند و بنابر اسناد موجود ١٢هزار کارگر و عائله با این شغل روزگار می‌گذراندند.

میراب‌ها و تقسیم آب
تقسیم نوبتی آب و انتخاب شخصی به‌عنوان میراب برای نظارت بر کار قدمتی طولانی دارد. اجرای طرح تقسیم آب به‌صورت همگانی در بیشتر محله‌های تهران بازخورد خوبی میان پایتخت‌نشینان داشت و به بسیاری از بی‌نظمی‌ها خاتمه داد. در واقع تهرانی‌ها با روش تقسیم نوبتی آب زیرنظر میراب خیلی زود کنار آمدند.