گزارش
روایت قنات‌های خاطره‌انگیز پایتخت
مقصد یازدهمین تور تهرانگردی مرکز تهران‌شناسی همشهری، قنات‌ها و سازه‌های آبی قدیمی پایتخت بود
ثریا روزبهانی-روزنامه‌نگار
قنات‌ها از شاهکارهای ایرانی‌هاست که در گذشته‌ای نه چندان دور برای مقابله با کمبود آب و تامین آب مورد نیاز کشاورزی ساخته می‌شد. برای همین از روزی که تهران پایتخت شد و شهر‌نشینی در آن گسترش یافت، قنات‌ها و آب‌انبارهای بسیاری در پایتخت ساخته شد؛ گنجینه‌های ارزشمندی که با هویت شهر گره خورده است. همین بهانه کافی بود تا مقصد یازدهمین تور تهرانگردی مرکز تهران‌شناسی همشهری قنات‌ها و آب‌انبارهای قدیمی و نام‌آشنای پایتخت باشد که هنوز هم زیر کوچه پس‌کوچه‌های این شهر نفس می‌کشند. در این تور دکتر منا مسعودی آشتیانی، مسئول کمیته آب و گردشگری کمیسیون گردشگری اتاق بزرگانی، دکتر حسن لی، کارشناس منابع آب و نصرالله حدادی، تهران‌شناس ما را همراهی می‌کردند.
آب انبار در خانه دایی‌جان ناپلئون
خانه‌ای زیبا از دوران قاجار در انتهای کوچه اتحادیه قرار دارد که لوکیشن فیلم قدیمی «دایی‌جان ناپلئون» است. زیر پایمان، تنبوشه‌های سفالی قرار دارد که روی آن را با شیشه پوشانده‌اند .حدادی می گوید: «در قدیم برای انتقال آب از قنات و آب انبار، لوله‌های سفالی با سفال نر و ماده درست می‌کردند. این شبکه به جاهای مختلف این خانه می‌رفت. دقیقاً این تنبوشه‌ها شکل گلدان‌های سفالی است که در دل یکدیگر گذاشته شده‌اند و نمونه نادری در تهران است که در باب‌همایون و همین خانه می‌توان آن را دید.»
قنات زیر پای گردشگران
از داخل محوطه حیاط خانه اتحادیه به اتاق نسبتا بزرگی با درهای چوبی قدیمی می‌رویم، کف اتاق سرتاسر با شیشه پوشانده شده و زیرپای گردشگران آب‌انبار قدیمی این خانه قرار دارد که با چندین پله به سطح پایین‌تری هدایت می‌شود. حدادی می‌گوید: «این بخش از سازه، محل ذخیره آب بود چون امکان داشت که آب قنات کم یا قطع شود، برای همین آن را در این سازه نگهداری می‌کردند و از همین محل هم به سایر نقاط منزل گردش داشت. همچنین با استفاده از این پله‌ها به عمق حوضچه برای شنا یا تمیز‌کردن می‌رفتند.»
سه راه شترگلویی
دکتر حسن لی، یکی دیگر از کارشناسان آب تهران است که در این تور ما را همراهی می‌کند. او درباره آب‌انبار قدیمی خانه اتحادیه بیشتر توضیح می‌دهد: «اغلب برای انتقال آب قنات از دیواری در حیاط یا زیر خانه از روشی به نام شترگلویی استفاده می‌کردند. در این روش آب از بیرون وارد یک حفره در خانه (که به همین منظور ایجاد کرده بودند) می‌شد و با فشاری که بر اثر چرخش ایجاد می‌کرد، آب را به بخش‌های مختلف خانه با فشار هل می‌داد. در تهران هم در نزدیک کوچه مروی سه‌راهی به نام سه‌راه شترگلویی از قدیم وجود دارد.»
یک محله و چند قنات
مقصد بعدی، خانه‌ای مرمت‌شده در دل محله عودلاجان است؛ خانه‌ای به نام «اردیبهشت» که زیبایی و اصیل‌بودنش به خوبی نمایان است. حدادی تعریف می‌کند: «عودلاجان یکی از محله‌های قدیمی تهران است که آب بسیاری داشت برای همین این محله به این نام معروف شد. قنات حاج‌علیرضا از همین محله عبور می‌کرد و از کنار مسجد سپهسالار به سمت پایین شهر می‌رفت. البته زیر این محدوده قنات‌های دیگری مانند ناصریه هم می‌گذرد که قبلاً دیده می‌شد ولی در پروژه بازسازی بازار محله روی آن پوشانده شد.
یادگار زندیه میان زباله
بهروز مرباغی، کارشناس و معمار خانه قدیمی اردیبهشت با اشاره به ادله و اسناد مکشوفه در خانه تأکید می‌کند که قدمت خانه اردیبهشت عودلاجان به دوره زندیه برمی‌گردد. او برای اثبات این سخن هم به آب‌انبار کشف‌شده در زیرزمین خانه و معماری منحصربه‌فرد آن اشاره می‌کند: «این خانه قدیمی در میان انبوهی از زباله و نخاله‌های ساختمانی مدفون شده بود و کسی از وجود این حمام و آب انبار در خانه خبر نداشت و ما هم در جریان خاکبرداری‌هایی که برای مرمت انجام می‌دادیم، این مجموعه را کشف کردیم.»
خانه‌های خوشه‌ای
مرباغی، درباره این آب‌انبار قدیمی می‌گوید: «آب‌انبار این خانه از نظر سازه‌های آبی یکی از کمیاب‌ترین مکان‌هایی است که به خزینه حمام وصل است. همچنین یک مسیر هدایت آب در این خانه پیدا و آن تنبوشه را در دیوار حفظ کردیم. حداقل می‌دانیم که 10تا 12 متر طول آن است. مطمئن هستیم در دوره‌های مختلف، روش‌های رسیدن آب به خانه‌ها و آب‌انبارها در اینجا متفاوت بوده است. احتمالا این خانه جزو نمونه‌های خانه‌های خوشه‌ای تهران است که به‌صورت خوشه‌ای 8،7خانه به هم وصل می‌شدند.»
چهل پله و چشمه فرمانفرمایان
کوچه آب‌انبار در خیابان رودکی، نرسیده به خیابان مرتضوی به سبب وجود آب‌انبار چهل‌پله معروف است.سید رسول امینی در کتاب «طهران در گذر زمان» درباره آب‌انبار چهل پله نوشته است: « آب‌انبار چهل‌پله سلسبیل را از آب چشمه فرمانفرمایان که به سمت جنوب سلسبیل جاری می‌شد پر می‌کردند. مواد و مصالح به‌کار رفته در داخل ساختمان آب‌انبار عبارت بود از سنگ، آجر، شفته آهک و ساروج. مخزن آب‌انبار در داخل زمین قرار داشت و با چهل‌پله به سطح خیابان متصل می‌شد تا فشارهای وارده بر بدنه را بکاهد.»
شستن لباس‌های خونین در قنات
در محله مهران، باغی معروف به «باغ گلستانی» بود که قنات «مهران زرتشت» از آنجا می‌گذرد. گویا در سال‌های جنگ این قنات یکی از اصلی‌ترین پاتوق‌های بانوان شهر برای کمک به رزمندگان بوده است. علی عسگری از اهالی محله تعریف می‌کند: « سپاه اطراف آنجا را داربست کشیده بود و بانوان محله لباس رزمنده‌ها و پتوهای خونین آنها را می‌شستند.» به نوشته اعتمادالسلطنه این قنات مربوط به هزار سال قبل بوده است که در دوره قاجار آب آن را به سمت ارگ منحرف کردند و در نتیجه قسمتی از ده مهران خشک شد .
دریچه
آب‌انبار سیداسماعیل
این بنا در محدوده بازار تهران و محله سیداسماعیل واقع شده و از آثار دوره قاجاریه است که توسط «حاج عیسی» وزیر یا به روایتی «میرزا موسی» در سال 1222ساخته شد. آب‌انبار سیداسماعیل و بناهای وابسته به آن هنگام آبادانی بیش از هزار مترمربع مساحت داشت که امروزه به جز محوطه مخزن آن بقیه بنا ازجمله راه‌پله و پاشیر از بین رفته است.
آب‌انبار کلیمی‌های عودلاجان
کلیمیان که در محله عودلاجان ساکن بودند نیز آب‌انبارهای عمومی مخصوص به‌خود داشتند؛ ازجمله آب‌انباری که توسط عزرا یعقوب، تاجر کلیمی ساخته شده بود. همچنین آب‌انبار دیگری زیر معبد ملّا ابراهیم مشهور به حکیم قرار داشت که مورد استفاده آنها بود.
آب‌انبار صدر‌اعظم
این آب‌انبار که توسط میرزا آقاخان نوری ،مشهور به اعتمادالدوله ساخته شده، در بازار پاچنار با فاصله کمی از تیمچه حاجی‌ابوتراب قرار دارد. بنای این آب‌انبار که امروزه تولیت آن با سازمان اوقاف و امور خیریه است اجاره داده شده و به‌عنوان قهوه‌خانه به حیات خود ادامه می‌دهد.
آب‌انبار معیرالممالک
در محله سنگلج تهران خانه‌هایی به «معیرالممالک» تعلق داشت. در سال 1246دوست علیخان نظام‌الدوله معیرالممالک شروع به احداث بناهای عمومی در این محله کرد. ازجمله بناهای احداث‌شده توسط او مسجد، مدرسه و آب‌انبار آن بود. این آب‌انبار به ثبت ملی رسیده است.
