زلزله در «رمان جمعی»

مریم‌السادات موسوی 

روایت دراماتیک حوادث واقعی، بخشی از حوزه روایت‌گری در دنیای نویسندگی است که برخی از اهالی قلم در این بخش تجربه‌آزمایی کرده و در مواردی آثار ادبی درخشانی از خود به یادگار گذاشته‌اند. البته امروزه به این شیوه روایت‌گری - که تلفیقی از داستان و واقعیت است - عناوین مختلفی اطلاق می‌شود که یکی از آنها، «ناداستان» به حساب می‌آید؛ بیان داستانی رویدادهای واقعی که در آن، نویسنده با کمک گرفتن از عناصر داستانی به مجموعه تحقیقات و پژوهش‌های میدانی یا کتابخانه‌ای خود یا منابعی که دیگر محققان در اختیارش گذاشته‌اند، رنگ و بوی داستانی و دراماتیک می‌بخشد و اثر ادبی خواندنی خلق می‎کند. کتاب«رودخانه ماهی و نهنگ» به قلم حمید بابایی که روایتی دراماتیک از حضور جهادی طلاب در حادثه زلزله کرمانشاه است، نمونه‌ای شاخص و قابل بررسی در این زمینه محسوب می‌شود.

ترکیب تخیل و واقعیت
کتاب«رودخانه ماهی و نهنگ» روایتی است دراماتیک از حضور طلاب جهادی مدرسه علمیه حضرت بقیه‌الله‌الاعظم تهران در حادثه زلزله سال1396 کرمانشاه. این روایت با الهام از سبک مستندنگاری‌های خانم سوتلانا الکسویچ نگاشته شده که ژانر«رمان جمعی» یا «رمان- مستند» نامیده می‌شود. در این سبک از روایت، مجموعه خاطرات و گفت‌وگوها و مشاهدات و اسنادی که نویسنده جمع‌آوری کرده در قالب یک خط سیر دراماتیک روایت می‌شود و واقعیت و خیال درهم می‌آمیزد. خانم الکسویچ با آثاری که در این ژانر نوشت جایزه نوبل ادبی را برای آثار غیرداستانی برنده شد. روایت حاضر البته تفاوت‌های مهمی با سبک خانم الکسویچ دارد و نویسنده سعی کرده به مولفه‌های داستان پایبند بماند و اسناد واقعی را در متن داستان و به مثابه جزئی از آن روایت کند. این نوع روایت ادبی که شاید بتوان آن را با ژانر «مستند داستانی» در سینما مقایسه کرد، جزو نخستین نمونه‌هایی است که تولیدکنندگان آثار داخلی تالیف و عرضه کرده‌اند.

2رکن اساسی رمان- مستند
دلایل اصلی ورود به این شیوه تجربه‌نگاری 2رکن اساسی است. اول آنکه پژوهش‌های کتابخانه‌ای صرفا نظری، هرچند جایگاه و ضرورتی خاص دارند اما به‌تنهایی نمی‌توانند ابعاد مختلف موضوعات کاربردی را در صحنه عمل بکاوند. بخش قابل توجهی از یافته‌های پژوهشی در حوزه‌های عملیاتی و اجرایی در گروه اقدام‌پژوهشی با مطالعات موردی و از این دست تحقیقات است که تجربیات و مشاهدات و گفت‌و‌گوها و... را از ارکان مطالعه خود قرار می‌دهند... دوم آنکه نتایج و یافته‌های حاصل از مطالعات موردی و تجربه‌نگاری‌های تبلیغی می‌تواند در قالب آکادمیک و به‌صورت مقالات و گزارش‌های پژوهش و کتاب و... ارائه شود.

خلق شخصیت‌های داستانی برای بیان واقعیت
کتاب«رودخانه ماهی و نهنگ» در 15فصل تنظیم شده که در فصول اول، ماجراها شروع دراماتیک و داستانی دارند و کاراکتر اصلی اثر ساخته‌و‌پرداخته و شخصیت‌پردازی‌های آن به شکل ملموس صورت می‌گیرد. ماجراهای اثر از آنجا آغاز می‌شود که در روزهای نخست حادثه زلزله کرمانشاه در سال1396، مرد جوانی به نام غلام که آخرین روزهای خدمت سربازی خود را در پادگانی در آن حوالی سپری می‌کند، همراه گروهی از پرسنل پادگان برای کمک‌رسانی به زلزله‌زده‌ها عازم مناطق زلزله‌زده می‌شود و اتفاقاً به روستایی اعزام می‌شود که زادگاه خودش هم هست؛ روستای«تپه عظیمه» که در اطراف کرمانشاه قرار دارد. در سوی دیگر ماجرا، گروهی از طلاب یک مدرسه دینی از تهران برای کمک‌رسانی به زلزله‌زده‌ها و تعمیر و ساخت بناهای تخریب‌شده بر اثر زلزله عازم این مناطق می‌شوند. در میان این طلاب جوان، یک معلم نویسنده هم قرار دارد که تصمیم دارد مشاهدات خود از مناطق زلزله‌زده و نحوه کمک‌رسانی در این مناطق را در قالب یک اثر، مکتوب کند. تلاقی این شخصیت‌ها با واقعیت‌های میدانی در صحنه و نقل خاطراتی از طلاب جهادی که در مناطق زلزله‌زده حضور دارند، چارچوب اصلی کتاب«رودخانه ماهی و نهنگ» را تشکیل می‌دهد و مخاطب با مطالعه این اثر با نحوه کمک‌رسانی در مناطق زلزله‌زده و حضور طلاب جهادی مدرسه علمیه حضرت بقیه‌الله‌الاعظم تهران در حادثه زلزله کرمانشاه به شکل ملموس آشنا می‌شود.

تعهد نویسنده به مؤلفه‌های زیبایی‌شناسی درام
یکی از شیوه‌های بسیار مؤثر برای رساندن آثار مطالعات و تحقیقات به مخاطبان عام، عرضه آنها در قالبی جذاب و عامیانه‌تر است. این شیوه البته بعضا از سوی پژوهشگران آکادمیک نیز دنبال شده و آنها علاوه بر آثار تخصصی به نگارش روایت‌های ژورنالیستی یا ادبی از تحقیقات خود نیز اقدام کرده‌اند که بیشتر در حوزه‌های مطالعات اجتماعی نمود دارد. نگارش در قالب دراماتیک، اما از آنجا که باید به مولفه‌های زیبایی‌شناسی درام متعهد باشد و شخصیت‌پردازی و خط سیر روایت را به‌نحوی حرفه‌ای و هنرمندانه پیش ببرد، گاه با بیان علمی یافته‌ها و ارائه تمام و کمال آنها در تعارض قرار می‌گیرد. روایت ادبی به‌معنای تضمین عرضه هر آنچه در گزارش تخصصی و آکادمیک پژوهش می‌آید نیست و حتی به‌دلیل جولان تخیل و تلفیق با داستان‌پردازی دربردارنده اطلاعاتی خیالی نیز خواهد بود. اما سعی نویسنده در این نوع ارائه مطالعات موردی آن است که لُبّ مطالب و اهم یافته‌ها در چارچوب روایت دراماتیک گنجانده شود و تا حد امکان اطلاعات مستند یا برگرفته از اسناد در قالب روایت نهایی مشخص و قابل تمایز باشند.



بریده‌ای از کتاب «رودخانه ماهی و نهنگ»
تو حاج‌آقای ما را نمی‌شناسی

تعدادی از اهالی دور ماشین و روحانی‌ها حلقه زده‌بودند. هر یک خواسته‌ای داشتند. روحانی مسن هم دستش را روی چشم گذاشته بود و دائم می‌گفت:«به چشم... من قول می‌دم... چشم درست می‌شه ان‌شاءالله... باشه، حواسم به این هم هست...» غلام از حلقه اهالی و ماشین‌ها فاصله گرفته و همان نزدیکی نشسته بود روی خرابه‌های یکی از خانه‌ها. غمگین بود و داشت فکر می‌کرد بالاخره کی دوباره روستایشان سروسامان می‌گیرد که روحانی جوان به او نزدیک شد و گفت:«اجازه هست؟»  غلام به تأیید سر‌تکان داد. روحانی چند تا پاره‌آجر را با نوک نعلینش به هم نزدیک کرد و نشست روی آنها و گفت:«تو خواسته‌ای نداری؟» غلام نگاهی به او انداخت و گفت:«فقط خواهش می‌کنم به این مردم قول الکی ندید. ما از این حرفا زیاد شنید‎یم.» روحانی لبخند زد و گفت:«تو حاج آقای ما را نمی‌شناسی پسر خوب! همین امشب براتون چادر و کمک می‌آد. شک نکن.»  (صفحه 140)
کتاب رودخانه ماهی و نهنگ به قلم حمید بابایی، در قطع رقعی، 236صفحه، شمارگان 1250نسخه و قیمت 55هزار تومان از سوی انتشارات سوره مهر به سفارش پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم(ع) به زیور طبع آراسته شده است.