ترکیه هسته‌ای‌ چرا و چگونه؟

رضا عمویی- روزنامه‌نگار

ترکیه به‌ صورت رسمی اعلام کرد که به جمع کشورهای هسته‌ای پیوسته است. این خبر را «رجب طیب اردوغان»، رئیس‌جمهور ترکیه در مراسم رسمی تحویل اولین محموله سوخت هسته‌ای به نخستین نیروگاه اتمی ترکیه، اعلام کرد و گفت: «ترکیه به جمع کشورهای دارای انرژی هسته‌ای در جهان پیوسته است.» نخستین نیروگاه هسته‌ای ترکیه با نام «آق‌قیو» در استان مرسین واقع در جنوب ترکیه قرار دارد و اردوغان گفته است که آسیب ندیدن این نیروگاه در زلزله مرگبار اخیر نشان‌دهنده دقت کار در ساخت و سازهاست. قرار است روند فعالیت نخستین فاز نیروگاه هسته‌ای آق‌قیو در سال‌جاری میلادی آغاز شود و فازهای بعدی آن نیز با فاصله‌های زمانی یک‌ساله به بهره‌برداری خواهد رسید.
اگرچه روسیه و ترکیه در سال 2010توافقنامه ساخت نیروگاه آق‌قیو را امضا کرده بودند، اما کار احداث این نیروگاه در منطقه مرسین ترکیه به ‌عنوان نخستین پروژه ساخت و راه‌اندازی رآکتور نیروگاه هسته‌ای در آوریل ۲۰۱۸ با شرکت ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه آغاز شد. این پروژه که حدود ۲۰ میلیارد دلار هزینه دارد بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری روسیه در ترکیه است و پس از تکمیل در فاز نهایی در سال 2026خواهد توانست ۱۰ درصد از برق مورد نیاز ترکیه را تامین کند. نیروگاه هسته‌ای آق‌قیو توسط شرکت دولتی «روس اتم» روسیه تاسیس می‌شود و 4 واحد تولید برق خواهد داشت که ظرفیت هر یک از آنها ۱۲۰۰ مگاوات تعیین شده است.

   بازیگری روسیه در انرژی هسته‌ای ترکیه
براساس بخشی از توافق شرکت روس اتم و دولت ترکیه، شرکت روس اتم مجوز ساخت و بخشی از مالکیت و بهره‌برداری از نیروگاه هسته‌ای آق‌قیو طی 60سال عمر مفید خود را خواهد داشت. به این مدت امکان تمدید 20ساله نیز درصورت توافق طرفین افزوده شده است و پس از آن، زمان از کار انداختن این نیروگاه خواهد بود که شرکت روس‌ اتم نیز مسئول خاموش کردن و جمع‌آوری تاسیسات نیروگاه آق قیو را برعهده خواهد داشت. روس اتم همچنین موظف به تامین سوخت نیروگاه آق‌قیو است و همزمان زباله‌های تولید شده هسته‌ای این نیروگاه را نیز مدیریت خواهد کرد.

   مزیت نسبی برای روس‌ها
از منظر امنیت انرژی، توافق هسته‌ای نیروگاه آق‌قیو، وابستگی ترکیه به گاز طبیعی روسیه را حل نمی‌کند، بلکه یک وابستگی دیگر به روسیه را برای ترکیه رقم خواهد زد و این بار آنکارا علاوه بر وابستگی در زمینه گاز، در زمینه فناوری هسته‌ای نیز به روسیه وابسته خواهد شد. اکنون ترکیه تقریباً برای هر مرحله از برنامه انرژی هسته‌ای خود از ساخت و بهره‌برداری از نیروگاه گرفته تا مدیریت کل چرخه سوخت هسته‌ای به روس اتم وابسته است و در زمینه گازی نیز ترکیه وابستگی زیادی به شرکت گازپروم روسیه دارد. هر دو شرکت از شرکت‌های دولتی تحت کنترل روسیه به شمار می‌روند. از سوی دیگر، ترکیه برای توسعه سرمایه انسانی خود در زمینه هسته‌ای به‌شدت به تکنولوژی هسته‌ای روسیه وابسته است.

   آرزوی 70ساله
تصمیم ترکیه برای ساخت نیروگاه هسته‌ای به دهه 1950و 1960برمی‌گردد. روزنامه دیلی صباح گزارش داده است که در سال 1955، ترکیه یکی از نخستین کشورهایی بود که «توافقنامه همکاری در زمینه استفاده غیرنظامی از انرژی اتمی» را امضا کرد و پس از این توافق، اداره انرژی اتمی ترکیه برای توسعه علمی و فنی و آموزش کارشناسان تشکیل شد. در سال 1961نیز یک رآکتور آزمایشی یک مگاواتی در مرکز تحقیقات و آموزش هسته‌ای «چکمجه» برای اهداف آموزشی و پژوهشی راه‌اندازی شد.

   مشارکت بین‌المللی با ترکیه
اگرچه روسیه نقشی پیشرو و برجسته در تامین مالی و ساخت نیروگاه هسته‌ای 4800مگاواتی آق‌قیو دارد، اما به‌نظر می‌رسد ترکیه برای ساخت دیگر نیروگاه‌های هسته‌ای خود با سایر کشورها نیز در حال همکاری بوده است. براساس گزارش وبگاه «ورد نکلر»، تا چند سال پیش یک کنسرسیوم فرانسوی-ژاپنی قرار بود دومین نیروگاه هسته‌ای ترکیه را در استان سینوپ واقع در شمال ترکیه بسازد. در می‌2013، رجب طیب اردوغان و آبه شینزو،  نخست‌وزیر وقت ژاپن، قرارداد 22میلیارد دلاری ساخت نیروگاه هسته‌ای سینوپ را امضا کردند. قرار بود این نیروگاه توسط کنسرسیوم سرمایه‌گذاری مشترک میتسوبیشی ژاپن و صنایع سنگین آروا فرانسه انجام شود، اما در سال 2018هزینه‌های ساخت نیروگاه هسته‌ای سینوپ به حدود 44میلیارد دلار رسید.

   سومین نیروگاه هسته‌ای ترکیه در هاله‌ای از ابهام
اگرچه نیروگاه هسته‌ای آق‌قیو نخستین نیروگاه هسته‌ای ترکیه است، اما همانگونه که ذکر شد، نیروگاه هسته‌ای سینوپ به‌عنوان دومین نیروگاه هسته‌ای ترکیه پیش‌بینی شده؛ هر چند طرح هسته‌ای سینوپ در حال حاضر متوقف است. همچنین از سال‌های گذشته مقامات ترکیه از برنامه‌ریزی خود برای ساخت سومین نیروگاه هسته‌ای در استان «قرقلرایلی» در شمال غربی ترکیه و در ساحل غربی دریای سیاه خبر داده بودند؛ هرچند به‌نظر می‌رسد که ساخت سومین نیروگاه هسته‌ای ترکیه هنوز وارد فاز قرارداد با شرکت‌های فنی نشده است.

مکث
 از سال‌های گذشته مقامات ترکیه از برنامه‌ریزی خود برای ساخت سومین نیروگاه هسته‌ای در استان «قرقلرایلی» در شمال غربی این کشور و در ساحل غربی دریای سیاه خبر داده بودند؛ هرچند به‌نظر می‌رسد که ساخت سومین نیروگاه هسته‌ای ترکیه هنوز وارد فاز قرارداد با شرکت‌های فنی نشده است.