همه عوامل مصرف بالای سوخت

سیدمحمدمهدی میرزایی‌قمی*

در روزهای ابتدایی سال‌ جاری و در تعطیلات نوروز، رکورد جدیدی از حیث مصرف سوخت در کشور به ثبت رسید و در یک روز، بیش از 120میلیون لیتر بنزین مصرف شد. متأسفانه این رکورد، سال به سال در حال شکستن است و هرساله، افزایش محسوسی در مصرف سوخت حادث می‌گردد. در اینگونه ‌مواقع، عمدتا مقایسه‌هایی از میزان مصرف سوخت در ایران و سایر کشورها مانند ترکیه و چین و یا کشورهای اروپایی انجام می‌شود، اما سؤالی که به ذهن متبادر می‌شود، این است که دلیل بالا بودن میزان مصرف سوخت در کشور چیست؟ آیا صرفا باید مردم را مقصر افزایش مصرف سوخت دانست یا به علل دیگر نیز توجه نمود؟ واقعیت این است که عوامل مختلفی در افزایش مصرف سوخت کشور دخیل هستند که مهم‌ترین آنها عبارتند از تعداد خودروها، نوع سوخت، میزان پیمایش، تکنولوژی و کیفیت خودروها، استانداردهای تولید خودرو، نحوه پیمایش یا همان سیکل رانندگی میانگین، کیفیت راه‌ها، میزان توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی و مهم‌تر از همه میانگین سن خودروها.
در موضوع سرانه تعداد خودروها در ایران یا به‌عبارتی نسبت تعداد کل خودروها به جمعیت، رتبه ایران در سطوح میانی رده‌بندی‌های جهانی و در رتبه 5 بین کشورهای جهان قرار دارد. به این ترتیب، تعداد خودروها نسبت به جمعیت در ایران در مقایسه با بسیاری از کشورهای دنیا ازجمله کشورهای اروپایی و خاورمیانه و حتی شرق آسیا، کمتر است. می‌توان گفت لزوما بیشتر بودن تعداد خودروها به‌معنای بالا رفتن مصرف سوخت نیست، اما نکته مغفول، تعداد موتورسیکلت‌هاست، چراکه موتورسیکلت‌ها نیز مصرف‌کننده بنزین هستند و در ایران، بالغ بر 12میلیون دستگاه موتورسیکلت بنزینی وجود دارد و این میزان، بسیار بیشتر از تعداد موتورسیکلت‌ها در کشورهای اروپایی و توسعه‌یافته است. از این‌رو بالا بودن تعداد موتورسیکلت‌ها در ایران نسبت به سایر کشورها، یکی از عوامل افزایش مصرف بنزین است.
محور مهم و تعیین‎کننده دیگر در مصرف سوخت کشور، سبد سوختی ناوگان است. برخی آمارها می‌گویند که سرانه تعداد خودرو در ایران، یک‌چهارم برخی از کشورهای اروپایی است. پرسش قابل تأمل این‌ است که چند درصد از خودروهای این کشورها، بنزینی و چه تعداد گازوئیلی، برقی و ... هستند. برخلاف ایران، در این کشورها شماره‌گذاری خودروهای سواری گازوئیلی مجاز بوده و در سال‌های اخیر نیز پیشرفت‌های زیادی در توسعه وسایل نقلیه با سوخت پاک در این کشورها انجام شده است؛ ضمن آنکه مقررات سختگیرانه‌ای نیز برای تولید و شماره‌گذاری خودروهای بنزینی در برخی کشورها وجود دارد. از طرفی، میزان پیمایش خودروها نیز بر میزان مصرف سوخت اثرگذار است. آمارهای مختلف، نشان می‌دهند که میانگین پیمایش خودروها در ایران، بسیار بیشتر از سایر کشورهاست. حداقل درخصوص کشورهای اروپایی، می‌دانیم که میانگین پیمایش سالانه خودروهای شخصی بین 8 تا 10هزار کیلومتر است، اما این رقم در ایران بین 15 تا 20هزار کیلومتر است. میانگین پیمایش سالانه خودروها به عوامل مختلفی ازجمله میزان توسعه‌یافتگی سیستم حمل‌ونقل عمومی، وضعیت راه‌های درون‌شهری و برون‌شهری و ... بستگی دارد، اما 2 عامل مهم‌تر در این خصوص، قیمت بنزین و میزان عوارض تردد است. طبیعتا تا زمانی که قیمت سوخت و عوارض تردد واقعی‌سازی نشوند، میزان استفاده از خودروهای شخصی نیز مدیریت نخواهد شد. علاوه بر این، مقوله تکنولوژی خودروهای مورد استفاده در کشور بسیار حائز اهمیت است. در ایران، میانگین مصرف سوخت خودروهای تولید داخل، حدود 160گرم بر کیلومتر براساس میزان انتشار دی اکسید کربن است؛ درصورتی که این عدد در خودروهای اروپایی، 110 تا 120گرم است. کشورهای پیشرفته، استانداردهای سختگیرانه‌ای درخصوص مصرف سوخت خودروها دارند و مالیات سنگینی برای تولیدکنندگان خودروهای پرمصرف درنظر گرفته می‌شود. نتیجه این اقدام، آن است که قیمت خودروهای پرمصرف بسیار بالاتر بوده و تولیدکنندگان نیز استقبال کمتری از تولید این خودروها دارند. همچنین، استاندارد تولید خودروها در ایران نسبت به کشورهای توسعه‌یافته پایین‌تر است؛ به‌عنوان مثال سطح استاندارد آلایندگی خودروهای بنزینی در ایران، یورو 5 است درحالی‌که اتحادیه اروپا از 10سال پیش در حال اجرای استاندارد یورو 6 است. کیفیت بنزین مصرفی خودروها، عامل مؤثر دیگری بر میزان مصرف آن است. یکی از مهم‌ترین پارامترهای سنجش کیفیت سوخت بنزین، عدد اوکتان است و این پارامتر به نوعی با بهسوزی سوخت در موتور، ارتباط دارد و هرچه عدد آن بالاتر باشد، بازدهی احتراق موتور خودرو بیشتر بوده و در نتیجه، از یک واحد سوخت، انرژی بیشتری آزاد می‌شود و این یعنی مصرف سوخت کمتر. عدد اوکتان در بنزین مصرفی ایران، بین 87 تا 95 است و در اتحادیه اروپا، بنزین با اوکتان زیر 95 معمولا یافت نمی‌شود. در نتیجه، خودروهای ایرانی سوخت بیشتری مصرف می‌کنند، بدون اینکه رانندگان آنها متوجه این موضوع بشوند.
از همه عوامل مهم‌تر و تأثیرگذارتر بر میزان مصرف بنزین، میانگین سن ناوگان خودروهای شخصی و میزان فرسودگی آنهاست. شوربختانه، سال‌هاست چرخه اسقاط خودروهای فرسوده در کشور متوقف شده و هر سال، بیش از یک میلیون دستگاه خودروی جدید به تعداد خودروهای موجود افزوده می‌شود، بدون آنکه حتی یک خودرو از چرخه خارج شود. در اثرگذاری زایدالوصف خودروهای فرسوده در افزایش مصرف سوخت، همین بس که برخی از این خودروها تا بیش از دوبرابر خودروهای دیگر، سوخت مصرف می‌کنند و به همین دلیل، حتی اگر تعداد خودروهای فرسوده کم باشد، این خودروها سهم زیادی در سرانه مصرف سوخت دارند. بنابراین، یکی از مهم‌ترین راهکارهای کاهش سرانه مصرف بنزین، اسقاط خودروهای فرسوده است و این امر، نیازمند سیاستگذاری و اقدامات مناسب از طرف دولت است.
عوامل برشمرده شده، همگی از دلایل مهم مصرف روزافزون سوخت در کشور هستند که نشأت گرفته از اقدامات و سیاست‌های حاکم بر کشور بوده و اتفاقا مردم نقش کمی در آنها دارند. بدیهی است، برون‌رفت از این وضعیت، مستلزم اتخاذ و اجرای مجموعه‌ای از سیاست‌های کلان و اقدامات زیرساختی با تمرکز بر رفع کاستی‌ها و بهبود موارد مطرح شده برای دستیابی به هدف کنترل و کاهش مصرف سوخت در افق میان‌مدت و طولانی‌مدت است.