تا خیالِ چهره‌اش در چشمِ ماست...*

حمیدرضا محمدی

هوش مصنوعی دارد مرزها را درمی‌نوردد، هر روز معجزه‌ای تازه‌ می‌کند و حرفی نو می‌زند. همه‌چیز آن حیرت‌انگیز است و اعجاب‌آور. حالا هم چند روزی می‌شود که ایرانی‌ها را مبهوت و مقهور بازی جدید خود کرده و آن بازسازی چهره‌ مفاخر فرهنگ و ادبیات و تمدن ایران است، زبدگان و نخبگانی که با آراء و آثارشان در مدرسه و دانشگاه درس خواندیم و بعد آن کتاب‌هایشان را خریدیم و خواندیم و خاطره ساختیم و جایی در کتابخانه‌هایمان برایشان باز کردیم؛ از فردوسی، مولانا، حافظ، سعدی، خواجه نصیرالدین طوسی و شیخ بهایی تا شیخ مفید، شیخ کلینی، شیخ صدوق، علامه حلی و علامه مجلسی که بر این فهرست باشکوه البته چهره‌نگاری شاهان دودمان صفوی را هم اضافه کنید.
آنچه هوش مصنوعی تحویل ما داده، حالا نه آنکه همه‌چیزش عین واقعیت باشد و معلوم است که نیست اما چیزی ساخته که شاید کمی نزدیک به حقیقت باشد و البته اغراق و مبالغه هم دارد. گفته‌اند: این صورت‌پردازی از توصیف‌هایی ا‌ست که در اینجا و آنجا ثبت شده یا تصوراتی‎‌ است که مردم از آن داشته‌اند. بعضی‌شان مثل سعدی به طرح‌هایی که از او کشیده شده بسیار شباهت دارد و یا شاه اسماعیل که بر پایه آنچه سیاحان اروپایی نوشته‌اند، موهایی قرمز و رخسار سفیدی داشته، نزدیک است اما به آن تصویری که در مینیاتورهای همان روزگار بر در و دیوار عمارات نقش شده، نزدیک نیست؛ جز این، دیگر سلاطین صفوی هم دور از انگاره‌های ماست. شاید هم درست باشد، نمی‌دانیم. یا آن علما و فصحا انگار در حلقه شاگردانند و کسی دارد از آنها عکس می‌گیرد و همه در حال لبخند زدن هستند. حتی خواجه نصیر که گویی دارد سلفی می‌گیرد!
اما هرچه باشد، برای ما که نه تصویری دیده‌ایم و نه صدایی شنیده‌ایم از قله‌نشینان فرهنگ‌مان هیجان‌آفرین است. کاش این هوش مصنوعی که در حال به‌کنار راندن انسان است، روزی صدای شعرخوانی سعدی در جمع یاران یا حدیث‌خوانی شیخ بهایی در جمع پیروان را نصیب‌مان کند.

* مصراعی سروده خاقانی شروانی