پوشاک وطنی را احیا کنیم

بیژن زارع-جامعه‌شناس و استاد دانشگاه

اگر به پیشینه و تاریخچه صنعت پوشاک جهان نگاهی بیندازیم، شاهد هستیم که ایرانیان در پیدایش و شکوفایی این صنعت بی‌تأثیر نبوده‌اند و به‌عنوان ملتی که تمدنی 10هزار ساله دارند، در صنعت پوشاک دستاوردهای فرهنگی و صنعتی قابل‌توجهی داشته‌اند؛ مثلا نخستین ابزار ریسندگی و بافندگی دنیا در غار کمربند در نزدیکی شهر بهشهر یافت شده یا در کاوش‌های باستان‌شناسی شوش سوزن‌هایی به‌دست آمده که نشان می‌دهد ایرانیان باستان 7هزار سال پیش ابزاری برای دوخت و دوز ابداع کرده بودند. در تاریخ ثبت شده که وقتی اسکندر مقدونی به ایران آمد، برای نخستین‌بار پوششی شبیه کت و شلوار را بر تن ایرانیان می‌بیند و به تقلید از آنها این لباس را می‌پوشد. تولید و پوشیدن شلوار هم پیش از آنکه وارد پوشش اقوام بابلی، آشوری و یونانی شود، در ایران رواج داشته و در تاریخ ذکر شده یونانی‌ها نگاهی همراه با تمسخر به این پوشش ایرانیان داشتند. این شلوار از چرم ساخته می‌شد و شبیه شلوار مخصوص اسب‌سواری بود.

تمدنی که مغفول مانده است
اما متأسفانه ما با داشتن چنین پیشینه تمدنی در تولید پوشاک بومی، اکنون به نوعی رکود و توقف در طراحی و تولید پوشاک وطنی دچار شده‌ایم و میان تولید و مصرف پوشاک در ایران تناسبی وجود ندارد. براساس آماری که از صنعت جهانی پوشاک در یک دهه پیش منتشر شده، درحالی‌که گردش مالی پوشاک دنیا حدود هزار و 100میلیارد دلار بوده، گردش مالی پوشاک ایران فقط12میلیارد دلار بوده است. در همان شرایط نیاز مصرفی ایرانیان در شرایط مطلوب به ازای هر نفر 182دلار و در شرایط واقعی 147دلار بوده و در همان شرایط نیاز مصرفی هر فرد در آمریکا 154دلار بوده است (البته این ارقام مربوط به دوره قبل از التهابات بازار ارز و دلار است). این آمار به‌خوبی نشان می‌دهد در شرایطی که فاصله نیاز مصرفی ما در صنعت پوشاک با نیاز مصرفی کشوری مانند آمریکا فاصله چندانی ندارد، در بحث تولید بسیار منفعل عمل می‌کنیم و فقط 40درصد از نیاز پوشاک ایرانیان در داخل کشور تولید می‌شود. نکته قابل توجه هم این است که نه‌تنها تلاش نمی‌کنیم در تولیدات پوشاک کشور، هویت ایرانی خود را حفظ کنیم، بلکه بسیاری از آنها را با مارک‌های خارجی و به نام پوشش وارداتی به فروش می‌رسانیم که شاید از بی‌اعتمادی ما به طراحان داخلی و شیفتگی ما در برابر فرهنگ بیگانه باشد. البته در این مسئله عملکرد نامناسب تولیدکننده‌های صنعت پوشاک کشور هم بی‌تأثیر نیست که برای افزایش میزان تقاضا به جای ارتقای کیفیت تولیداتشان به چنین روش‌هایی متوسل می‌شوند.

تولید برخلاف سلیقه مخاطب
بحث دیگری که در عدم‌استقبال از تولیدات ایرانی وجود دارد، کم‌اطلاعی و ناآگاهی تولیدکنندگان و طراحان پوشاک وطنی از سلیقه و خواست مخاطب است. پژوهش‌هایی که در هشتمین جشنواره بین‌المللی مد و لباس فجر توسط کارشناسان انجام شد، بر این امر صحه می‌گذارد و نشان می‌دهد تولیدکنندگان نیاز بازار را به‌خوبی نمی‌شناسند. براساس یکی از این پژوهش‌ها، 87درصد مردم به پوشیدن مانتوی جلوبسته تمایل داشتند؛ درحالی‌که در بازار عرضه مانتو این سلیقه و خواست مشتری و مخاطب تأمین نشده بود. در پژوهش دیگری که نتایج آن توسط پژوهشگران اعلام شد، علت کسادی کار و تعطیل شدن تعدادی از فروشگاه‌های پوشاک شهر ساری بررسی شده و به این نتیجه رسیده بودند که اغلب مردم در فصل تابستان لباس رنگ تیره می‌پوشند؛ درحالی‌که در این فروشگاه‌ها عمدتا لباس‌های رنگ روشن عرضه می‌شد. این نتایج نشان می‌دهند یکی از مهم‌ترین عللی که موجب می‌شود تولیدات داخلی مورد توجه مردم قرار نگیرند و بازار پوشاک کشور در تصرف پوشاک وارداتی باشد، بی‌توجهی تولیدکنندگان و طراحان پوشاک به نیاز مخاطب است. این امر نیز از مغفول ماندن امر پژوهش و مطالعه ناشی می‌شود. در بررسی عملکرد 130مزون و تولیدکننده پوشاک ایرانی مشخص شده است هیچ‌یک از آنها در زمینه شناخت بازار و نیاز مخاطب پژوهش و مطالعه‌ای انجام نداده‌اند و تولیدات آنها برخلاف خواست مخاطب است! این نکات به خوبی روشن می‌کنند چرا در تولید پوشاک وطنی نمی‌توانیم موفق عمل کنیم و از کارکردها و ظرفیت‌های اقتصادی و فرهنگی بازار پوشاک محروم می‌شویم.

گام اول: آسیب‌شناسی
اولین قدم هم برای دستیابی به این هدف انجام پژوهش‌های علمی است که باید به‌منظور شناسایی و رفع نقاط ضعف و توانمندسازی نقاط قوت این صنعت انجام شود. در این پژوهش‌ها حضور 4گروه صاحب‌نظران دانشگاهی، کارشناسان ارشد دستگاه‌های اجرایی، صنوف صنعت پوشاک و انجمن‌های صنفی حرفه‌ای این صنعت ضروری است. صاحب‌نظران دانشگاهی ذهنیت آکادمیک دارند و می‌توانند مشکلات حوزه طراحی و تولید پوشاک ایرانی-اسلامی را قالب‌بندی علمی و به‌صورتی قابل تحقیق دسته‌بندی کنند. کارشناسان ارشد دستگاه‌های اجرایی کارگروه مد و لباس هم به فراخور وظایف خود از نزدیک با مشکلات این حوزه روبه‌رو هستند و می‌توانند در شناسایی مشکلات کارگشا باشند. صنوف و انجمن‌های صنفی نیز می‌توانند در دستیابی به نتایج عملیاتی کمک کنند. با در دست داشتن نتایج این پژوهش‌های علمی، مسیر صنعت تولید پوشاک وطنی مشخص می‌شود و می‌توانیم با اصلاح عملکرد ارکان مختلف این صنعت به جایگاه واقعی خود در تولید پوشاک مبتنی بر فرهنگ و صنعت ایرانی دست پیدا کنیم.