فوت و فن برداشت گیاهان کوهی

راحله عبدالحسینی؛ روزنامه‌نگار

فصل بهار، سرسبزی را به بازارهای محلی استان‌های غربی کشور هم آورده است. کافی‌است در بازارهای کرمانشاه، کردستان و آذربایجان غربی گشتی بزنی تا با انواع و اقسام سبزی‌های کوهی که برخی خاصیت دارویی دارند، آشنا شوی. در راسته بازار، فروشندگان با گونی‌هایی پر از سبزی‌هایی مثل کنگر، والک، پیچک و ریواس -
که خود از مناطق مرتفع و کوه‌ها چیده‌اند- بساط کرده‌اند. ارزش این گیاهان خاص به خودرو  بودن‌شان است؛ گیاهانی که عطرشان از نیمه فروردین تا خرداد در هوا می‌پیچد. آسیبی که سال‌های اخیر متوجه این گیاهان بوده، شیوه نادرست برداشت است که باعث می‌شود، سال‌های آینده از چرخه محیط زیست حذف شوند. مسئولان منابع طبیعی بر آموزش صحیح نحوه برداشت و رعایت دستور العمل‌ها برای حفظ گیاهان بومی خودرو تاکید دارند.

خواص درمانی گیاهان بهاری
بازار گیاهان بهاری در کرمانشاه داغ‌تر است. از  140 گونه گیاهی خودرو در استان کرمانشاه، برخی خاصیت دارویی و درمانی دارند و برخی خوراکی‌اند. گیاهان خودروی خوراکی شامل والک، کنگر، جعفری کوهی، ریواس، اسفناج وحشی، شنگ، گیلاخه، قازیاغی، نعنا کوهی، قارچ، موسیر، پونه و پیچک می‌شود. آوازه غذاهای خوش عطر و طعمی که با این گیاهان پخته می‌شود، به شهرها و استان‌های دور و نزدیک استان هم رسیده و حالا فقط کرمانشاهی‌ها نیستند که با آغاز فصل بهار، دوست دارند طعم غذاهای متفاوت این فصل را بار دیگر بچشند. کرمانشاهی‌ها معتقدند گیاهان بهاری علاوه بر طعم مطبوع، خواص درمانی نیز دارند.

برداشت به شیوه سنتی
گیاهان خودروی فصل بهار در کرمانشاه، از سالیان دور تا کنون به شیوه سنتی برداشت می‌شد. چند سالی است برداشت بی‌رویه،
غیر قانونی و توسط افراد غیر بومی مشکلاتی را رقم زده‌است. یکی از این مشکلات نا وارد بودن غیر بومی‌ها به شیوه برداشت است. طوری که ریشه گیاه هم از زمین کنده می‌شود و این گیاه خودرو سال آینده رشد نمی‌کند یا به عبارتی از چرخه محیط زیست حذف می‌شود.  این موضوع را با مدیرکل اداره منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه در میان می‌گذاریم. ان‌شاءالله کولانی، به همشهری می‌گوید: نظارت بر چیدن یا برداشت گیاهان خودروی بهاری انجام می‌شود و فقط افرادی اجازه برداشت و فروش گیاهان را دارند که قبل از برداشت، طرحی ارائه کرده باشند و با آن طرح موافقت شده باشد. کولانی در‌توضیح بیشتر طرح به این موارد اشاره می‌کند: هر فرد باید در طرح خود منطقه مورد نظر، نوع گیاه و مقدار را عنوان کند. کارشناسان با بررسی طرح و امکان‌سنجی موافقت یا اصطلاحات طرح را عنوان می‌کنند.
کولانی این شیوه را راهی برای حفظ زیستگاه و بقای این گیاهان خودرو که هدیه طبیعت است، می‌داند.
مدیر کل اداره منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه ادامه می‌دهد: افرادی که خارج از این قانون، به برداشت گیاهان بهاری اقدام کنند، متخلف شناخته می‌شوند و با آنان برخورد قانونی می‌شود.

آموزش‌ برداشت‌کنندگان گیاهان
حفظ گیاهان خودروی کرمانشاه فقط به ارائه طرح محدود نمی‌شود و آموزش برداشت کنندگان گیاهان نیز در دست اجراست.
کولانی در این باره می‌گوید: هرچند بومیان کماکان به راه و رسم برداشت این گیاهان آشنا هستند، ولی اهمیت این سرمایه طبیعی به حدی است که کارشناسان آموزش چهره به چهره را برای همه کسانی که داوطلب برداشت هستند، در دستور کار دارند.  
او معتقد است این روش می‌تواند از انقراض گیاهان دارویی خودرو جلوگیری کند. از آنجا که برداشت گیاهان معمولا به شکل دسته‌جمعی با حضور گروه‌های 5 تا 10 نفره در کوهستان‌های کرمانشاه انجام می‌شود، افراد وارد و آگاه، بر شیوه برداشت افراد تازه‌کار یا غیر بومی هم نظارت می‌کنند. هم اکنون گونه‌هایی مثل پیچک، سورانه و زو  جزو گونه‌های در معرض انقراض هستند که حفاظت از آنها در برنامه منابع طبیعی قرار دارد. گونه‌های دیگری مثل ازبوه و آویشن اگرچه جزو گونه‌های در معرض خطر نیستند، اما اگر برداشت آنها به شیوه کنونی ادامه پیدا کند، چند سال آینده به فهرست گونه‌های در حال انقراض اضافه خواهند شد. به گفته محمد درویش، فعال محیط زیست، افراد عادی نمی‌دانند این گیاهان چگونه چیده و مصرف می شوند.  ضمن اینکه چیدن این نوع گیاهان خطرناک هم هست. در این زمینه باید از متخصصان و همچنین افراد بومی و محلی کمک گرفت. زمانی که گیاه به مرحله رشد نهایی خود می‌رسد، برگ آن روی زمین می‌ریزد و گل‌ها می‌شکفند. بعد از گلدهی باید چیده شود و نه زودتر.

درآمد فصلی روستاییان
برداشت و فروش این گیاهان خوراکی علاوه بر ایجاد اشتغال فصلی، منبع درآمد مناسبی برای روستاییان است که هرسال در فصل بهار اقدام به چیدن و فروش این گیاهان می‌کنند.
 به گفته کولانی با اجرای طرح‌های برداشت گیاهان دارویی، طرح‌های اقتصادی در اولویت هستند تا از این طریق چرخ زندگی روستاییان نیز بچرخد. در همه شهرستان‌های استان گیاهان خودروی بهاری می‌روید، اما در شهرستان‌های دالاهو و روانسر به دلیل بیشتر بودن تولید این گیاهان بازارهای محلی بیشتری برای عرضه گیاهان خودروی بهاری برپا می‌شود.