یادداشت
آسیب‌پذیری ساختمان‌های تهران
دکتر علی بیت‌اللهی،مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی| محدوده شهر تهران و اطراف آن در حال دگرشکلی مستمری است که زمین‌لرزه یکی از مهم‌ترین نمودهای آن است. بررسی زمین‌لرزه‌های به وقوع پیوسته و کشف ارتباط آنها با زمین ساخت منطقه، می‌تواند باعث شناخت استعداد لرزه‌خیزی مناطق مختلف شود. گسلهای زمین‌لرزه‌ای براساس رویدادهای لرزه‌ای مهم تاریخی و دستگاهی شناخته شده‌اند. لزوم وجود یک مجموعه کامل از گسلهای مهم منطقه، چگونگی تعیین قابلیت لرزه‌خیزی یک پهنه را ارائه می‌کند. با توجه به زلزله‌های مهمی که در طول گسلهای منطقه بروز کرده و می‌کند، می‌توان چنین اذعان داشت که به‌علت عدم‌تجانس پوسته قاره‌ای و فشارهایی که به آن وارد می‌آید، اکثر گسلهای ناحیه فعال یا دارای پتانسیل فعالیت هستند. نقشه گسلهای محدوده بیانگر به‌شدت تکتونیزه‌بودن اغلب نواحی محدوده مورد مطالعه و تأثیر گسلهای متعددی است که همراه با فعالیت تکتونیکی در این قسمت از سرزمین ایران اثر خود را بر جای گذاشته‌اند.علاوه بر خطر زلزله، کیفیت ساختمان‌های شهر تهران اصلی‌ترین عامل خسارت و تلفات جانی زلزله شهر تهران خواهد بود.
بررسی آسیب‌پذیری ساختمان‌های شهر تهران از این نظر که بدانیم کدام مناطق از ریسک بالایی برخوردار هستند، بسیار مهم است. همچنین جمعیت ساکن در ساختمان‌های شهر و میزان تراکم آن نیز عامل مهم دیگری در افزایش خطرپذیری لرزه‌ای شهر تهران است.
قسمت عمده تلفات و خسارات ناشی از بروز زلزله به‌علت رفتار لرزه‌ای نامناسب ساختمان‌ها روی می‌دهد. با وجود پیشرفت‌های زیاد در زمینه مهندسی زلزله و تهیه آیین‌نامه‌های طراحی لرزه‌ای، تلفات فاجعه‌‌باری بر اثر زلزله‌های اخیر اتفاق افتاده است. براساس داده‌های موجود وضعیت ساختمان‌های موجود در شهر تهران مورد بررسی قرار گرفت و علاوه بر آن، مناطق مختلف شهر تهران در مقایسه با یکدیگر قرار گرفتند تا آسیب‌پذیر‌ترین مناطق به‌منظور اقدامات بعدی شناسایی شده و مدنظر قرار گیرند. داده‌های ساختمانی شهر تهران نشان می‌دهد که از نظر تعداد کل ساختمان و تیپ‌های ساختمانی وضعیت کل شهر و مناطق آن در نمودارهای زیر نشان داده شده است. تعداد کل ساختمان‌های تهران (منظور واحد‌های مسکونی که مرکز آمار ایران در سرشماری مسکن به آنها استناد می‌کند، نیست) حدود یک میلیون و 200هزار دستگاه است که حدود نصف این تعداد ساختمان‌های اسکلت‌دار (فولادی یا بتنی) و نصف دیگر ساختمان‌های بنایی، نیمه اسکلتی و مواردی از این قبیل است که در برابر زلزله مقاومت لازم را نخواهند داشت.
مناطق 4(نارمک، تهرانپارس و... در شرق و شمال شرق تهران) و18(یافت آباد، آذری و... در جنوب غرب) و 20(ری و... در جنوب تهران) از نظر تعداد ساختمان دارای بیشترین تعداد هستند. از نظر تعداد ساختمان‌های بدون اسکلت مناطق 4و 16(حوالی ایستگاه راه‌آهن، جنوب تهران) و 20تعداد بیشتری از ساختمان‌های بدون اسکلت را دارا هستند.
براساس تراکم ساختمان‌ها نیز باید گفت که مناطق 10و 17و 18دارای بالاترین تراکم ساختمانی در سطح شهر تهران بوده و مناطق 10، 17، 12، 16، 11، 14، 8، 20و 18نسبت به سایر مناطق دارای تراکم بیشتر ساختمان‌های آسیب‌پذیر هستند که در این میان مناطق 10و 17دارای وضعیت نامطلوب‌تری هستند. علاوه بر ساختمان‌ها، جمعیت کل در مناطق شهری تهران نیز به‌عنوان یکی از عناصر مهم در معرض خطر بسیار مهم است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که مناطق 4(این منطقه در شمال شرق تهران دارای وسعت بیشتری نیز بوده و محدوده‌هایی نظیر شمیران‌نو، شهرک امید، ازگل، مسیر بزرگراه‌های امام علی و صیاد شیرازی را دربرمی‌گیرد)، 5(شمال غرب تهران، یکی از مناطق وسیع شهر تهران که محدوده‌هایی نظیر شهرک اکباتان، کوی فردوس، پارک ارم، میدان علامه جعفری، باغ‌فیض، شهر زیبا، جنت‌آباد، پونک و حصارک و... را شامل می‌شود) و 15(واقع در جنوب شرق تهران، محدوده‌های افسریه، بعثت، خاوران و...) دارای بیشترین تعداد جمعیت ساکن هستند.
بافت فرسوده شهر تهران
علاوه بر ساختمان‌های قدیمی و فاقد کیفیت و مقاوم در برابر زلزله، دسترسی و حمل‌ونقل در بافت فرسوده نیز معضل بزرگی است. محدوده‌های با عرض معابر کمتر از 6متر مشکل حمل‌ونقل و عبور و مرور جدی در روزهای عادی را دارند که این امر درصورت رخداد زلزله به‌مراتب بیشتر و منطقه به‌اصطلاح قفل خواهد شد. عملیات امداد و نجات غیرممکن و ساعات طلایی امداد مصدومان با معضل ترافیک و عبور و مرور از دست خواهد رفت.
در شهر تهران مناطقی مانند منطقه 10(بین نواب و آزادی و خیابان قزوین)، منطقه 12(بازار، 15خرداد، مولوی و...)منطقه 17(جنوب منطقه 10، بین قزوین و زمزم)، جنوب شرق منطقه 7، غرب منطقه 14، منطقه مرکز و شمال غرب منطقه 16، مناطق 20، 18، 1، 3و 6 به‌طور پراکنده، غرب مناطق 8 و 19و منطقه 4به‌طور پراکنده دارای معابر کمتر از 6متر به‌طور ویژه هستند. اغلب این مناطق هم دارای تراکم جمعیتی بالا و هم ساختمان‌های باکیفیت نازل هستند.
